De geheime wapens van de overleden IKEA-oprichter Ingvar Kamprad (91)

Hij bouwde een miljardenimperium van meubelzaken, die vriendelijk ogend design in zelfbouwpakketten naar de massa bracht. Hij blijft ook in de herinnering als een agressieve belastingontwijker die zich in zijn jonge jaren actief inzette voor de nazi-beweging in Zweden.

Leven

Kamprad, telg van een arm boerengezin in het zuid-Zweedse Småland Zweden, begon zijn loopbaan als 5-jarige met de verkoop van lucifers aan buren. Daarna ging hij de deuren langs met onder meer vis, kerstversiering, wortelzaad en pennen. In 1943 begon hij als 17-jarige een postorderbedrijf in huishoudelijke artikelen en meubels onder de naam Ikea. De naam is een samenvoegsel van de eerste letters van zijn naam, de boerderij Elmtaryd waar hij opgroeide en het nabijgelegen dorp Agunnaryd.

Uit zijn eerste huwelijk heeft hij een geadopteerde dochter, Annika. Uit zijn tweede huwelijk in 1963 werden drie zoons geboren; Peter, Jonas en Mathias. Zijn dochter groeide op zonder haar vader, de zoons gingen aan de slag bij Ikea. Het gezin vertrok in de jaren zeventig naar Zwitserland, op de vlucht voor het egalitaire Zweedse belastingssysteem.

Kamprad kampte lang met alcoholisme. Drie keer per jaar dwong hij zichzelf tot een drooglegging. Nadat het overlijden van zijn vrouw Margaretha keerde hij terug naar Zweden. Daar streek hij neer in Älmhult, op een half uur rijden van zijn geboorteplaats. Kamprad overleed daar na een kort ziekbed en 'omringd door zijn dierbaren'.

Design

Ikea is synoniem geworden voor ongecompliceerd en betaalbaar Scandinavisch design. Met zijn woonwarenhuizen maakte Kamprad eigentijdse meubelen bereikbaar voor de gewone consument. Dat de klant zelf zijn lampen, bedden en tafels in elkaar moest zetten, was hun eigen bijdrage aan goed en goedkoop wonen, meende hij. Dat drukt niet alleen de kosten voor bedrijf en consument. Het zou ook passen bij de noodzaak tot zelfverheffing van het individu die Kamprad had meegemaakt in zijn armoedige geboortestreek. De klant sleutelt dus zelf mee aan een beter leven.

In 1952 verkocht Ikea met tafel 'Max' haar eerste zelfbouwmeubel. De worsteling van de klant met het bouwpakket - bestaande uit de losse onderdelen en een bijgeleverd sleuteltje - is inmiddels net zo bekend geworden als het minimalistische design. De makers van de montagehandleidingen van Ikea kregen drie jaar geleden nog wel de Nederlandse Paul Mijksenaarprijs voor het beste functioneel ontwerp.

In 1971 werd de zelfredzaamheid van de consument verder aangesproken door de introductie van zelfbediening in de warenhuizen. Wereldwijd hield Ikea vast aan dezelfde ontwerpen, alsmede aan hun Zweedse namen als Klippan en Vittsjö. Dat de meubels namen kregen werd toegeschreven aan de dyslexie van oprichter Kamprad, die moeite zou hebben met nummering van zijn producten.

Bedrijf

Kamprad opende in 1953 in het Zweedse Almhult zijn eerste showroom en vijf jaar later de eerste winkel. De eerste Ikea-vestiging in Nederland opende in 1978. De onderneming heeft wereldwijd inmiddels ruim vierhonderd megameubelzaken. Ook winkels in Rusland en China dragen bij aan de omzet van bijna 40 miljard euro per jaar. Het vermogen van Kamprad wordt door Bloomberg inmiddels geschat op bijna 50 miljard euro, waarmee hij volgens het persbureau behoorde tot de tien meest vermogende personen ter wereld.

Een beursgang of het aantrekken van vreemd kapitaal was voor hem synoniem aan het opgeven van controle over zijn bedrijf en heeft hij altijd gemeden. Zelfs zijn familie mocht de voortgang van het bedrijf niet in gevaar brengen. Kamprad was al sinds 1978 bezig met het voorbereiden van zijn overlijden, zei hij. Ikea kreeg een structuur die 'niet kan worden afgebroken door mijn familie.'

Zuinigheid

De zuinigheid van Kamprad was legendarisch, maar werd ook gecultiveerd als passend bij een goedkope woonwinkel. Dat hij niet vies was van tweedehands kleding en zich graag verplaatste in een Volvo uit 1993 werd vaak gememoreerd, maar er bleek ook een Porsche te staan op de oprit van zijn huis nabij Lausanne. In 1976 stuurde Kamprad zijn werknemers het door hem opgestelde 'Testament van een meubelverkoper'. Eenvoud is deugd, schreef hij, en verkwisting is zonde.

Als bestuursvoorzitter van de Ikea Holding werd Kamprad in 2013 opgevolgd door zijn jongste zoon Mathias. Net als zijn broers Peter en Jonas doorliep deze een lange carrière in de bedrijvengroep.

Politiek

In de jaren veertig en vijftig bouwde Kamprad niet alleen een bedrijf op. Hij was ook actief in de fascistische beweging in het tijdens de oorlog neutrale Zweden, zo bleek uit opeenvolgende onthullingen in de Zweedse pers. Een onderzoeksjournalist duikelde bijvoorbeeld een rapport op van de Zweedse inlichtingendienst uit 1943, waarin staat dat Kamprad als 17-jarige 'zeer actief' nieuwe leden wierf voor de nazistische Lindholmsbeweging/SSS en de fascistische organisatie Het Nieuwe Zweden. Later droeg hij ook financieel bij aan die laatste partij. De leider van Het Nieuwe Zweden, Per Engdahl, was nog aanwezig bij Kamprads tweede huwelijksfeest in 1963.

Onder druk van de negatieve publiciteit stuurde Kamprad zijn werknemers in 1994 een handgeschreven fax met de kop 'Kon de tranen niet tegenhouden'. Hij ontkende lidmaatschap van een nazi-partij, maar noemde zijn steun voor de fascistische beweging een 'deel van mijn leven die ik bijzonder betreur' en 'het stomste fout uit zijn leven'.

Belasting

De montage van een Ikeameubel mag gekmakend moeilijk zijn, het doorgronden van de fiscale structuur van het bedrijf is nog veel lastiger, verzuchtte zakenblad The Economist al in 2006. De eigendom van Ikea en het aanpalende bank- en verzekeringsbedrijf Ikano is ondergebracht in een web van stichtingen en andere rechtspersonen. Die zijn gevestigd in belastingparadijzen als Luxemburg, Liechtenstein de Maagdeneilanden.

Nederland speelt met de vestiging van een van de centrale stichtingen een hoofdrol in de bedrijfsstructuur. De Europese Commissie begon eind vorig jaar een onderzoek naar de fiscale structuur van de onderneming. De Nederlandse fiscus wordt daarbij verdacht van verboden steun aan Ikea in de vorm van twee speciale afspraken (zogeheten rulings). Volgens schatting boekt Kamprad door zijn fiscale allergie een jaarlijks voordeel van ruim een miljard euro per jaar. Daarmee zou hij niet alleen belastingdiensten ernstig benadelen, maar ook concurrerende bedrijven.

Kamprad deed alle kritiek over zijn belastingmoraal standaard af als 'gewauwel'. Drie jaar geleden zei hij in de Zweedse media: 'Hoe minder belasting we betalen, hoe meer geld er overblijft om in de onderneming te investeren. Wat is daar eigenlijk verkeerd aan?'