Hoe de Amsterdamse Zuidas Poetin in de kaart speelde

Het is de ochtend van 1 april 2019 als Sergei Volk met een vroege vlucht op Schiphol landt. De 49-jarige, ietwat bonkige directeur van de Russische Sberbank, stapt direct in een taxi naar de Amsterdamse Zuidas. Hij heeft een belangrijke vergadering in één van de torens aan de ringweg die het fiscaal-juridische bastion van Nederland vormen: advocatenkantoor Houthoff. Volk pakt de lift naar de 23ste verdieping, waar de grote vergaderzaal is. Het uitzicht is prachtig, op deze frisse voorjaarsdag. Aan de ene kant reikt het zicht tot aan de duinen van Bloemendaal, aan de andere kant is in de verte Almere te zien. Amsterdam ligt aan zijn voeten, zo beschrijft de Volkskrant het.

Maar Volk is niet naar het kantoor gekomen om het uitzicht te bewonderen. Om 9 uur heeft hij afgesproken met een fikse delegatie van Houthoff onder leiding van partner Christiaan Zijderveld, een in Leiden opgeleide advocaat die gespecialiseerd is in faillissementen en zogeheten herstructureringen: het bouwen van steunpilaren die bedrijven financieel en fiscaal aantrekkelijk overeind moeten houden. Een andere partner van Houthoff, die vloeiend Russisch spreekt, komt ook langs om het bezoek uit Rusland in hun eigen taal te kunnen ontvangen. Daarnaast zijn enkele medewerkers van het Nederlandse trustkantoor TMF aanwezig.

Zo begint een gewone dag op de Zuidas.

Dat er al sinds de Russische inval op de Krim in 2014 sancties zijn opgelegd aan staatsbank Sberbank, tevens de grootste bank van Rusland, weten ze hier ook wel. Maar Houthoff houdt nu eenmaal van Russen en van het geld dat ze meenemen. Van het Russische geld dat via aan de Zuidas opgetuigde constructies in Nederlandse bv’s belandt – volgens schattingen van De Nederlandse Bank zo’n 30 miljard euro – blijft een deel hier aan een lucratieve strijkstok hangen. Houthoff factureert de Russen hun toptarief van 795 euro per uur.

Volk is deze maandag naar Amsterdam gekomen om de belangrijke contracten te tekenen waaraan hij een jaar heeft gewerkt met Zijderveld en zijn team. De Russen willen, samen met de andere staatsbank VTB, mede-eigenaar worden van het miljardenbedrijf Agrokor – een belangrijk voedingsmiddelenconcern in Kroatië, dat daarmee van een faillissement wordt gered.

Brievenbusfirma

Sberbank-bankier Volk wordt zelf bestuurder van de Nederlandse holding die hier speciaal voor is opgezet, blijkt uit de notulen van de vergadering. De Nederlandse Nyenrode-accountant Arend Doppenberg, directeur van trustkantoor TMF, wordt medebestuurder. Niet dat hij veel moet doen voor de 15.000 euro die hij daar elk jaar voor krijgt. Maar hij is nodig omdat een Nederlandse brievenbusfirma nou eenmaal een inwoner van Nederland als bestuurder vereist. Dat is één van de zaken die TMF regelt.

Aan het einde van de ochtend, als de vergadering afgelopen is en iedereen met de voorstellen heeft ingestemd, zijn de twee Russische staatsbanken de grootste aandeelhouders geworden van het belangrijkste conglomeraat van de Balkan.

Het is een belangrijke transactie voor alle betrokken partijen. Agrokor wordt van een faillissement gered, waarmee Kroatië een economische crisis bespaard blijft. De Russische staatsbanken worden een machtige partij in Kroatië, en het Kremlin vergroot op die manier zijn invloedssfeer op de Balkan. ‘De deal gaf Poetin indirect een handvat om invloed uit te oefenen op Kroatië’, schrijft Theodore Karasik, nationale-veiligheidsexpert bij het Lexington Institute in de VS, later dat jaar.

Allemaal mogelijk gemaakt door Houthoff, het bedrijf vol witte boorden die niet alleen juridisch werk doen, maar vooral ook fiscale constructies opzetten voor partijen die graag profiteren van het aantrekkelijke Nederlandse belastingklimaat. Het kantoor laat later die maand vol trots een persbericht uitgaan: ‘Agrokor’s herstructurering is de grootste in Europa, en de eerste van zijn soort onder de nieuwe wet in Kroatië’, schrijft het kantoor. Ernaast prijkt een foto van de betrokken partner Zijderveld.

Maar in het persbericht wordt Sberbank niet genoemd. Sterker nog, de naam van deze belangrijke klant van Houthoff is nergens op de website van het kantoor te vinden. Hoewel Houthoff bij insiders bekend staat als het ‘Kremlinkantoor’, zoals Follow The Money het bedrijf een paar jaar later zou beschrijven, willen ze zelf niet te veel pronken met deze machtige cliënt.

Voelen ze zelf aan dat ze mogelijk de sanctieregels overtreden en illegale bijstand verlenen? Of op zijn minst in grijs gebied opereren? Willen ze geen slapende waakhonden wakker maken? Die misschien gaan blaffen als ze zien dat Houthoff dubieuze zaken doet met een Russische staatsbank waaraan al vijf jaar sancties zijn opgelegd?

Advocaat van het Kremlin

De Sberbank is niet de enige omstreden cliënt uit de regio waarvoor Houthoff de afgelopen jaren de rode loper heeft uitgerold. Het Russische avontuur begint voor Houthoff in 2005 met de zaak-Yukos, een Russische oliemaatschappij die door Michail Chodorkovski uit de boedel van de Sovjet-Unie is gevist en daarna miljarden waard is geworden.

Als Chodorkovski daarmee de rijkste man van Rusland wordt en politieke aspiraties krijgt, maakt Vladimir Poetin korte metten met hem. Hij onteigent Yukos, verkoopt de onderdelen aan de (door de staat gecontroleerde) concurrentie en stopt zijn potentiële rivaal voor acht jaar in een Siberisch strafkamp, omdat die zich schuldig zou hebben gemaakt aan fraude en belastingontduiking.

De voormalige aandeelhouders van Yukos, Amerikaanse zakenpartners van Chodorkovski, laten het er echter niet bij zitten en spannen rechtszaken en procedures aan tegen de Russische staat, onder meer bij het Permanent Hof van Arbitrage in Den Haag. Zo komt Houthoff aan zijn eerste grote Russische klus: als advocaat van het Kremlin.

Die zaak sleept zich nog steeds voort, maar daarna volgen meer klanten uit Moskou: staatsgasbedrijf Gazprom en staatsoliebedrijf Rosneft. Houthoff neemt Russisch sprekende juristen in dienst en regelt dat er altijd wodka in de ijskast staat. Ook staan de Nederlanders vier Krim-musea bij als die in 2021 bij het Amsterdams gerechtshof proberen om kunstschatten terug te krijgen. Die waren door de musea uitgeleend aan het Allard Pierson-museum in Amsterdam, toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde. De musea willen na afloop de kunststukken terug, maar ook Oekraïne eist ze op. Uiteindelijk besluit het hof in het voordeel van Oekraïne.

Overname Agrokor politiek gevoelige zaak

Ook de overname van het Kroatische Agrokor door de Russen is een politiek gevoelige zaak, met grote consequenties voor de hele regio. Het bedrijf, in 1976 opgericht door de Joegoslavische bloemenkweker Ivica Todorić, groeit in de decennia daarna uit tot een enorm voedingsmiddelenconglomeraat – een soort combinatie van FrieslandCampina, Unilever en Albert Heijn, met honderdvijftig dochterondernemingen en meer dan honderd merken. Het verbouwt graan en druiven, fokt varkens en koeien, maakt veevoer, vlees, melk, ijs, olie, margarine en wijn, en verkoopt dat in de grootste supermarktketens van Kroatië en Slovenië.

Het bedrijf is rond 2015 actief op de hele Balkan, en met een jaarlijkse omzet van ongeveer 6,5 miljard euro belangrijk voor de Kroatische economie: de omzet vormt meer dan een tiende van het bruto nationaal product van het land. Wie de zeggenschap heeft over Agrokor, heeft iets te zeggen in Kroatië.

In het tweede decennium van deze eeuw raakt Agrokor in financiële problemen. Todorić heeft zijn snelle expansie gefinancierd met leningen. De kredietwaardigheid is hard geslonken, en er is geen westerse bank meer te vinden die de gaten van aflopende leningen nog wil dichten met nieuwe leningen. En zoals particulieren met schulden dan bij de schimmige kredietverschaffers uit de tv-gids aankloppen, zo klopt Agrokor in 2014 aan in Moskou, waar de staatsbanken Sberbank en VTB nog wel geld willen lenen – samen bijna 1 miljard euro. De sancties, net uitgevaardigd wegens de Russische inval in de Krim, zijn voor Agrokor geen probleem.

De hulp blijkt vergeefs. Door stevige rentes groeit de schuldenlast uit tot een molensteen van meer dan 7 miljard euro en in 2017 zakt Agrokor door de hoeven. Een faillissement dreigt.

De Kroatische regering beschouwt Agrokor als een ‘systeembedrijf’ dat van cruciaal belang is voor de economie, en voert in allerijl een nieuwe wet in om de schuldsanering en een doorstart mogelijk te maken. Dankzij deze ‘Lex Agrokor’ kan een speciale directeur worden aangesteld die namens de overheid helpt bij het herstructureren van Agrokor. Hij krijgt daarvoor vijftien maanden de tijd.

Corrupte chaos

In de corrupte chaos die volgt geeft de minister van Economische Zaken allerlei baantjes aan vriendjes, en geeft ze bevriende schuldeisers van Agrokor voorrang bij de afwikkeling van het bijna-faillissement. De twee grootste crediteuren, de Russische banken, dreigen bij de onderhandelingen weg te lopen en eisen al hun geld terug, desnoods in de vorm van de Kroatische landbouwgronden van Agrokor. Maar terwijl ze de duimschroeven aandraaien, presenteren ze de Kroaten ook een uitweg.

Met het Nederlandse advocatenkantoor Houthoff en trustbedrijf TMF hebben de Russen stilletjes gewerkt aan een reddingsplan. De crux: Sberbank en VTB zetten de leningen die ze nog terug moeten krijgen om in aandelenkapitaal. In totaal, zo blijkt een jaar later, is dat iets meer dan 50 procent. En zo komt Agrokor grotendeels in handen van twee Russische staatsbanken. Om de doorstart een zetje te geven krijgt het bedrijf een nieuwe naam: Fortenova.

Dát is wat op 1 april 2019 wordt beklonken in het hoofdkantoor van Houthoff op de Amsterdamse Zuidas.

Twee juristen, die vanwege betrokkenheid bij sanctiezaken niet genoemd kunnen worden, kijken op verzoek van de Volkskrant naar de rol van Houthoff en concluderen dat het kantoor toen de sanctieregels heeft overtreden.

De bedachte stapelstructuur is voor Fortenova fiscaal aantrekkelijk. Door zich in Nederland te vestigen kan het bedrijf onder meer een beroep doen op de Nederlandse deelnemingsvrijstelling. Hierdoor kunnen de dochterbedrijven – na betaling van de vennootschapsbelasting, in Kroatië 10 procent – de winst onbelast naar het Nederlandse moederbedrijf doorschuiven. Zo helpen de Nederlanders het bedrijf weer gezond te maken. Althans, voor de nieuwe Russische eigenaren.

De Russische staatsbank staat dan al sinds 2014 op de Amerikaanse en Europese sanctielijst vanwege de Russische annexatie van de Krim, sancties die in 2018 zijn aangescherpt. Twee juristen, die vanwege betrokkenheid bij sanctiezaken niet genoemd kunnen worden, kijken op verzoek van de Volkskrant naar de rol van Houthoff en concluderen dat het kantoor toen de sanctieregels heeft overtreden.

'De suggestie dat we sanctieregels hebben overtreden is onjuist'

Voor de redding van Agrokor wordt namelijk een nieuwe structuur opgetuigd door Houthoff, waarbij ook sprake is van ingewikkelde financiële constructies met leningen die omgezet kunnen worden in aandelen en opties, en die uiteindelijk bedoeld zijn voor de Sberbank. Volgens de juristen is dat in strijd met artikel 5 uit de Europese sanctieverordening. Daarin staat dat er een verbod geldt om bedrijven of rechtspersonen die op de sanctielijst staan te helpen bij, onder meer, ‘investeringsdiensten’ en bij de handel in ‘overdraagbare effecten en geldmarktinstrumenten’. Dat is hier volgens hen het geval. ‘Onder de sanctieregels is het niet toegestaan om regelingen voor leningen/kredieten ‘ten behoeve van’ Sberbank te treffen’, aldus een van de juristen.

Een woordvoerder van Houthoff zegt in een reactie dat het bedrijf niet voor Sberbank heeft opgetreden. ‘En de suggestie dat we sanctieregels hebben overtreden is onjuist.’ Voor wie Houthoff dan wel precies optrad bij de herstructurering van Agrokor, een operatie waarvoor de directeur van de Sberbank op kantoor van Houthoff verscheen en waarbij Sberbank de grootste aandeelhouder van het Kroatische conglomeraat werd, wil de woordvoerder niet zeggen. Later belt de woordvoerder terug: ‘Houthoff trad op voor de Fortenova-entiteiten.’

Het toezicht op en handhaven van sancties is in Nederland ingewikkeld georganiseerd. Het bestuursrechtelijke toezicht ligt bij de Autoriteit Financiële Markten (AFM) en De Nederlandse Bank (DNB), die boetes kunnen opleggen van tussen een half miljoen en een miljoen euro per delict. De fiscale opsporingsdienst FIOD en het Functioneel Parket van het Openbaar Ministerie kunnen bedrijven strafrechtelijk onderzoeken en vervolgen. In de praktijk betekent dat echter dat die instanties vooral naar elkaar wijzen.

‘Het strafrechtelijk handhaven, wanneer een bedrijf in zee gaat met gesanctioneerde Russen, is aan de FIOD en het Functioneel Parket’, zegt een woordvoerder van AFM. Deze toezichthouder let er vooral op of de meldprocedures bij financiële instellingen wel op orde zijn, zegt hij. ‘Maar als zulke hits niet worden gemeld, dan kunnen wij bestuursrechtelijk gaan handhaven.’

De FIOD zegt echter dat juist de AFM en DNB met het initiatief moeten komen. ‘Als zij een schending constateren, doen zij een melding bij de FIOD of het Functioneel Parket. Er kunnen dan boetes worden uitgedeeld of er kan worden overgegaan tot een strafrechtelijk onderzoek.’

Er zijn door DNB geheime straffen uitgedeeld

Volgens DNB zijn er sinds 2015 veertien keer (bestuursrechtelijke) boetes uitgedeeld voor het overtreden van sancties, in de orde van enkele tonnen. Het gaat daarbij in drie gevallen om trustkantoren. Maar of Houthoff daarbij zit, kan de toezichthouder niet zeggen. ‘De sanctiewet kent, anders dan andere toezichtwetten, geen openbaarmakingsregeling voor bestuurlijke straffen’, schrijft een woordvoerder. ‘De namen van bedrijven en personen blijven geheim.’

Strafrechtelijke zaken tegen trustkantoren zijn er niet geweest, blijkt uit rechtbankgegevens.

Sanctiespecialisten verbazen zich over het gebrek aan vervolgingen. ‘Ik heb de laatste tijd weinig voorbij zien komen’, zegt hoogleraar Cedric Ryngaert van de Universiteit Utrecht. ‘Ik was in augustus op een symposium in Oekraïne en daar waren ze ook verbaasd over het gebrek aan handhaving.’ Volgens een andere expert, Yvo Amar, ligt het heel erg aan de persoonlijke inzet van de verantwoordelijke officier van justitie. ‘Die is nu weg, dus nu valt het stil.’

Interne discussie over Russische cliëntèle

Betrokkenen bij Houthoff vertellen dat er de afgelopen jaren, zeker na het neerschieten van vlucht MH17, wel degelijk interne discussie over de Russische cliëntèle is geweest. Een deel van de medewerkers vond dat ze er vanaf moesten, een ander deel wees op de inkomsten. Die tweede groep won het pleit.

Bij het afscheid van een collega vorig jaar gaf Houthoff-partner Rob Meijer, die jarenlang verantwoordelijk was voor het Yukos-account, in een afscheidsbundel blijk van zijn frustratie over de buitenwacht, die te negatief zou zijn over de Russen. In de procedures die hij heeft gevoerd heeft hij een ‘niet of nauwelijks verholen antipathie van de Nederlandse ‘elite’, inclusief rechters en media, jegens het officiële Rusland (‘Putin c.s.’) opgemerkt’, zo schreef hij.

Houthoff: 'Ook Russen hebben recht op juridische bijstand'

Maar deze week kwamen de ontwikkelingen in een stroomversnelling en werd de Russische clientèle voor Houthoff onhoudbaar. De Amsterdamse deken waarschuwde advocaten dinsdag om extra alert te zijn zijn op klanten en bedrijven die hen om hulp vragen bij het omzeilen van de sancties die tegen Rusland zijn ingesteld.

Houthoff zelf verklaarde dinsdag nog dat zijn advocaten nodig waren, omdat ook Russen recht hebben op juridische bijstand. Maar daarbij vergat het bedrijf te zeggen dat zijn juristen vaak met financiële en fiscale constructies bezig zijn, en niet met rechtszaken. Onder de toenemende druk gaf Houthoff donderdag zijn Kremlinpraktijk op. ‘Vanwege de oorlogsdaden in Oekraïne door de Russische Federatie heeft Houthoff besloten zijn relatie met de Russische Federatie & gelieerde personen en bedrijven te beëindigen. Houthoff zal ook geen nieuwe zaken van deze partijen aannemen.’

Hypocriet statement

Hypocriet, reageert Tim Osborne van GML, de organisatie van voormalige eigenaren van oliemaatschappij Yukos die jarenlang tegenover Houthoff en het Kremlin stonden. ‘Deze poging hun reputatie te redden door ontslag te nemen als raadsman van Rusland (...) komt niet voort uit een behoefte aan waarheid of gerechtigheid. Die komt door de druk van de publieke opinie.’

Russische invloedssfeer

Intussen zit Kroatië met de gevolgen. Dankzij de door Houthoff bekokstoofde deal is een ‘systeemconcern’ in handen van het Kremlin gekomen, dat daardoor zijn invloed in Kroatië sterk wist te vergroten. Het land, dat in 2009 lid is geworden van de Navo en in 2013 van de Europese Unie, komt dankzij de deal weer terug in de Russische invloedssfeer.

Eén van de gevolgen is dat een terminal voor de import van (niet-Russisch) gas wordt uitgesteld. In plaats daarvan tekent Kroatië een tienjarig contract met Gazprom, waarmee het Russische aandeel in de gastoevoer groeit tot bijna de helft van de totale behoefte.

De Russen zien het zelf ook als een succesvolle operatie. In het najaar van 2017 komt voor het eerst in jaren een Kroatische president op bezoek bij Poetin, met in haar kielzog 150 zakenlieden. ‘De deal gaf Rusland ongetwijfeld politiek en strategisch voordeel op de Balkan’, schrijft Marta Zubovic, verbonden aan de Diplomatenacademie van het Russisch ministerie van Buitenlandse Zaken, in 2019 in een Russisch politicologenblad.

Ze wijst expliciet op de pogingen die de Europese Unie dan al onderneemt om Rusland uit Europa te weren. ‘Gezien de Europese sancties tegen Rusland is het meerderheidsbelang van twee Russische staatsbanken in zo’n belangrijk bedrijf in een Europees land een goede basis voor het uitbreiden van de Russische invloed in de regio.’

Met dank aan de Zuidas.