Duizenden bedrijven zijn door de coronacrisis geloodst, maar hoe moet het nu verder?

Een economische crisis zonder massawerkloosheid, zonder faillissementsgolven, zonder inzakkende economie. Met ongeëvenaarde daadkracht gooide de overheid de afgelopen anderhalf jaar reddingsboei na levenslijn uit naar het bedrijfsleven toen de coronapandemie de economie tot stilstand bracht.

En met resultaat. Tussen maart 2020 en maart 2021 haalden alleen al in Groot-Amsterdam 12.800 bedrijven 3,9 miljard euro loonsteun op via de NOW-regeling, blijkt uit berekeningen van Het Parool. Daarmee konden ondernemers het grootste deel van hun salarissen uitbetalen, en zo hun werknemers in dienst houden. Van grootgebruikers als KLM (dat inclusief dochters 1,1 miljard euro noodhulp opstreek) tot de ‘overenthousiaste econometristen’ – zoals ze zichzelf op hun site omschrijven – van het Amstelveense Fibonacci Studiebegeleiding, die 39 euro konden bijschrijven.

Zonder coronasteun van overheid grote kans op kettingreactie van omvallende bedrijven

Met spectaculair resultaat. 65.000 tot misschien wel 180.000 mensen bleven volgens het Centraal Planbureau aan het werk. Er gingen historisch weinig bedrijven failliet en er waren nauwelijks méér bedrijven die zelf de deuren sloten. ,,Door de loonkosten en vaste lasten te vergoeden heeft de overheid ondernemers een soort natuurrampenverzekering geboden,” zegt Bas Jacobs, hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Erasmus Universiteit. ,,Als bij een pandemie de salarissen onzeker worden, dan verzekeren we dat met gemeenschapsgeld.”

Dat kon ook niet anders. ,,Dat de overheid met coronabeperkingen en lockdowns het ondernemers moeilijk maakte geld te verdienen, is geen gewoon bedrijfsrisico. Bedrijven werden in hun voortbestaan bedreigd, werknemers dreigden zonder inkomen te komen zitten. Als we dit niet hadden gedaan, was er een kans op een kettingreactie van omvallende bedrijven, oplopende werkloosheid, banken in de problemen en blijvende schade aan de economie.”

Nu steun stopt komen de problemen aan de oppervlakte

Allard Knook, partner staatssteun en overheidsfinanciering bij PwC, zag van nabij hoe on-Haags voortvarend regering, ambtenaren en politiek de steunmaatregelen uit alle wetten, regels en Europese beperkingen hakten. ,,Het is bijzonder hoe persoonlijk er op de problemen is ingesprongen. Er is zaterdagen en zondagen doorgewerkt om regelingen uit de grond te stampen. Alle deskundigen trokken naar Den Haag. We hebben bij PwC best veel experts rondlopen die zich met overheidssteun bezighouden, maar we moesten de teams verdubbelen en nog kwamen we in de problemen.”

De steun werd obstakelloos opgezet, om snelheid en eenvoud te garanderen: aanvragers moesten niet verzuipen in ingewikkelde voorwaarden, uitkeringsinstanties niet ten onder gaan aan een overdosis werk. Eventuele problemen waren voor later. En later is nu. Nu de steun stopt, beginnen de problemen aan de oppervlakte te komen.

Bedrijven moesten zelf inschatten of ze voldoende omzet verloren om in aanmerking te komen voor steun. Of die omzetdaling door corona kwam of door iets anders, was geen issue. Winst of verlies waren geen ijkpunten, dividend of investeringen evenmin.

Loonsteun ondanks miljoenenwinsten

En dat heeft hier en daar geschuurd. Tesla had in zijn eerste winstjaar ooit (721 miljoen dollar) toch behoefte aan 3,7 miljoen euro Nederlandse loonsteun. Automatiseerder Atos boekte vorig jaar wereldwijd meer winst en een maar 3 procent lagere omzet, maar kon toch niet zonder 22,4 miljoen euro Nederlandse salarissteun. En Primark Nederland streek in de eerste NOW-periode 13,2 miljoen euro salarissubsidie op, waarna het Britse moederbedrijf het boekjaar afsloot met 423 miljoen euro winst.

Het is een omissie die achteraf niet meer kan worden gerepareerd, aldus minister Wouter Koolmees (Werkgelegenheid) tegen de Tweede Kamer. ,,Als blijkt dat over het hele jaar winst is gemaakt terwijl toch subsidie is ontvangen, kan dit als oneerlijk worden beschouwd: steun is er immers voor bedrijven die het zwaar hebben. Maar zolang bedrijven voldoen aan de voorwaarden van de regeling, hebben zij recht op NOW.”

Moreel beroep op terugbetalen NOW

Verder dan een moreel beroep op gezond verstand komt Koolmees niet. ,,Ik juich het toe als in zo’n geval de steun geheel of gedeeltelijk wordt terugbetaald. Dit is echter een afweging die elke werkgever zelf moet maken en die ik niet kan afdwingen.” Bedrijven als Ajax, Tata Steel, RTL Nederland, fietsenmaker Accell en beddenfabrikant Auping deden dat. Booking.com – dat tijdens de eerste NOW-ronde 56,9 miljoen euro toucheerde en vervolgens aandeelhouders en bedrijfstop met miljoen euro’s winstdeling beloonde – ging ook overstag, maar pas na maatschappelijke oproer.

En sommige blijven vooralsnog doof. Uitzender Randstad was in de eerste periode van de NOW-regeling met 46,7 miljoen euro een van de grootste ontvangers. Aan het einde van het jaar bleken omzet en winst best klappen te krijgen, maar streek de Diemense gigant nog altijd ruim 300 miljoen euro winst op en keerde dat dividend uit aan aandeelhouders. Randstad is niet ingegaan op het verzoek om commentaar.

Keuzes leidden tot minder grote economische klap dan andere Europese landen

Hulp voor bedrijven met miljoenenwinsten is niet de enige weeffout in de met haast opgezette steunregelingen. ,,We hebben bedrijven door de coronatijd geloodst die in een normale periode failliet waren gegaan,” zegt hoogleraar Jacobs. ,,Ook bedrijven die geen steun verdienden, hebben geld gekregen. Het is moeilijk te beoordelen hoeveel bedrijven ten onrechte overeind zijn gehouden en hoeveel geld dat heeft gekost. Er zullen ongetwijfeld ondernemers zijn geweest die misbruik hebben gemaakt van de regelingen door omzetten laag en loonkosten hoog voor te stellen. Maar dat zie je pas achteraf, als alle controles zijn geweest.”

Het zijn de gevolgen van de vroege keuze iedereen steun te bieden. ,,Er is vanaf het begin bewust uitgegaan van generieke hulp,” zegt Knook, die naast zijn werk bij PwC ook Nederlands enige hoogleraar staatssteun is, aan de Universiteit Utrecht. ,,Álle bedrijven konden gebruikmaken van de steunpakketten. Er werden geen branches voorgetrokken of uitgesloten: wie omzetverlies had, kreeg loonsteun of een tegemoetkoming in de vaste lasten. Die keuze heeft ertoe geleid dat Nederland een veel minder grote economische klap heeft gekregen dan andere Europese landen.”

Maar ‘steun voor allen’ werd ook een Haags dogma waarmee smeekbedes om gerichte steun aan bedrijven of branches die extra zwaar werden getroffen, zoals de horeca en reissector, vrijwel altijd zijn afgewezen. ,,Terwijl de Europese Commissie het mogelijk maakte branches die extra hard worden geraakt gerichte overheidssteun te verlenen”, zegt Knook. ,,In elk geval tot het einde van dit jaar.”

Taxibranche en seizoensgebonden ondernemers

Ook nu de coronasteun is gestopt, lijkt er geen animo om gerichte steun te geven aan bedrijven en branches die nog altijd door coronabeperkingen worden getroffen. Voor de gesloten nachthoreca en evenementenbranche is er geld, maar verzoeken van Tweede Kamerleden om bijvoorbeeld de taxibranche, seizoensgebonden ondernemers en touringcarbedrijven te ondersteunen, werden woensdag door het kabinet naast zich neergelegd.

,,Nu het in veel branches en in de samenleving al bijna situatie-normaal is, neemt de solidariteit af, ook in de politiek,” ziet voorzitter Bart Drenth van MKB Amsterdam. ,,Een heleboel bedrijven horen we niet meer, daar gaat het prima. De geluiden uit de plekken die nog onder vuur liggen, worden wanhopiger nu men eenzamer wordt.”

Horeca en reisbranche gaat nog altijd gebukt onder beperkingen

,,Het minste wat we van de samenleving mogen verwachten, is dat we zulke ingrepen blijven compenseren. Zo dwingt de overheid de horeca om twaalf uur de deuren te sluiten. Dat is aantoonbaar een beperkende overheidsmaatregel.” Ook de reis- en toerismesector gaat volgens hem nog gebukt onder reisbeperkingen. ,,Veel van deze ondernemers lopen op hun laatste benen. En toch stopt de steun 100 procent. Waar is de fatsoensregel die sinds de corona-uitbraak is ingezet: bij een beperking moet je de gevolgen vergoeden?”

Dat is volgens Drenth dubbel belangrijk omdat vanaf nu de afrekening van al die vrijgevigheid volgt. Momenteel wordt gewerkt aan de definitieve berekeningen van de aanvragen over de eerste steunperiodes. Daarbij wordt gekeken of de omzet werkelijk zoveel is gedaald als ondernemers hebben voorspeld. Veel ondernemers duiken weg voor dat moment van de waarheid. Landelijk is nog niet de helft van de gegevens voor de verrekeningen over die eerste steunperiode ingediend, terwijl dat voor eind oktober moet zijn gebeurd. Wie te laat is, moet álle steun terugbetalen die tussen maart en juni 2020 is betaald. Dat kan veel bedrijven hard raken.

Er is sprake van steunschaamte bij onder­nemers. ,,Ondernemers schamen zich om hulp in te roepen en te erkennen dat men het zelf blijkbaar niet redt,” zegt Giovanni van Dam van InCollab, dat gratis steunadvies aan ondernemers aanbiedt vanuit de economische opleidingen van Hogeschool InHolland. ,,Ze hebben hun spaarpot met het gouden ei zien verdwijnen en willen er niet aan denken dat ze misschien nog meer geld kwijtraken.”

Struisvogelgedrag bij ondernemers

Tot nu toe moet in 60 procent van de gevallen worden terugbetaald. Sommige bedrijven hebben meer omzet gedraaid dan ze hadden verwacht, omdat ze bijvoorbeeld zijn gaan bezorgen of afhalen mogelijk maakten. Maar het geld dat ze daaraan overhielden, is opgegaan in latere lockdowns. Bij anderen is het ook struisvogelgedrag. ,,Veel ondernemers verwachten niet dat er teruggevorderd wordt, maar dat zal wel gebeuren.”

Kwijtschelden, waar her en der toe wordt opgeroepen, vindt Drenth van MKB Nederland oneerlijk. ,,Om ongelijkheid te voorkomen moeten de regels voor ieder bedrijf hetzelfde zijn. Anders krijg je alsnog oneerlijke concurrentie.” Hij hoopt wel dat de overheid coulant is. ,,Met een beetje gezond verstand beoordelen, graag. Als je er ijzerenheinig in gaat zitten, krijg je een drama.”