Daan Roosegaarde: 'Het lef is ver te zoeken'

Daan Roosegaarde opent de deur van zijn studio in Rotterdam. "Welkom in de droomfabriek", zegt hij enthousiast. Er volgt een rondleiding in de grote lichte hal waar maquettes staan van projecten waar hij momenteel aan werkt, zoals een nieuw icoon voor de Afsluitdijk. Aan de wanden hangen foto's van werken die hij de afgelopen tien jaar ontwikkelde; Dune, Waterlicht, het lichtgevende Van Goghfietspad bij Nuenen en Smart Highway: een toekomstbestendige duurzame weg.

Op een sokkel prijkt een ring met een vierkant diepzwart blokje. Hier komt een statement van Roosegaarde, door de Stichting Kunstweek gekozen tot Kunstenaar van het Jaar 2016, om de hoek kijken: afval bestaat niet. Het blokje is gemaakt van Rotterdamse viezigheid die Roosegaarde met zijn Smog Free-toren uit de lucht filtert. De zeven meter hoge toren zuivert per uur 30.000 kubieke meter lucht.

Waarom staan dergelijke torens nog niet op alle schoolpleinen? Schone lucht wil toch iedereen?

"Het zuiveren werkt echt, maar de industrie vindt het niet belangrijk en denkt: 'Het zal wel'. De burger heeft niet echt de mogelijkheid iets te doen. En de overheid denkt: 'Ja maar dan worden mensen wakker en economie is belangrijk'. Het belang ligt in het midden en daardoor pakt niemand het idee op. Er zullen er straks heus honderd staan, het duurt alleen langer dan ik had gedacht."

(Tekst gaat verder onder foto)

Vaak werk je met opdrachtgevers, maar de Smog Free-toren ben je met hulp van Kickstarter begonnen.

"Bij dit project wilde niemand opdrachtgever zijn. Verschillende steden zeiden me dat ze dit plan niet wilden steunen, omdat ze dan eigenlijk zeggen: 'Wij zijn een vieze stad'. Als je dat zegt, moet je ook actie ondernemen. Het lef is ver te zoeken.

"Via Kickstarter hebben 1.600 mensen een ring besteld en met dat geld hebben we het project deels gefinancierd. Deze vorm past ook bij dit project: ik wil mensen activeren. Waarom accepteren we dat we in smerige lucht wonen? En waarom doet niemand daar iets aan? Ik vind dat iedereen recht heeft op schoonheid."

Steden doen toch best wat tegen vervuiling?

"We gaan diesels remmen om een stad anderhalf procent minder vuil te maken. Maar ik wil horen hoe we hem honderd procent schoon gaan maken, dat is een heel andere benadering. De rol van een kunstenaar is bevragen, met nieuwe voorstellen komen en laten zien dat het anders kan. Hoe kunnen we met natuur en techniek steden wat vriendelijker maken?

"Stap één is gezet: laten zien dat het werkt. De toren gaat nu reizen naar onder meer China, Kazachstan, Dubai en Parijs. Straks in Peking maken we echt een verschil: dan halen we zo veel luchtverontreiniging weg dat je daar de zon weer kunt zien. Mijn einddoel is dat we gewend zijn aan schoonheid en geen stad zich meer in haar hoofd haalt steenkolencentrales neer te zetten."

In tegenstelling tot de vorige twee kunstenaars van het jaar, schilder Marlene Dumas en fotograaf Erwin Olaf, kunnen mensen niets tastbaars van jou aan de muur hangen.

"Mijn kunstwerken heb ik altijd in de openbare ruimte gemaakt, dus ze zijn juist altijd van iedereen. Kunst gaat veel meer over het bevragen dan over het maken van een soort salonproducten. Het grappige is dat mijn werk overal opduikt: in architectuur, kunst, technologie. Het is hybride. Toen ik afstudeerde werd dat als zwakte beschouwd. Maar de nieuwe wereld is hybride."

Een van deze nieuwe openbare projecten is de Smart Highway, een stuk van de N329 bij Oss met onder meer lichtgevende belijning. Je werkt daarvoor samen met bouwbedrijf Heijmans

"Ik vind het raar dat iedereen focust op de auto als het om innovatie gaat. Waarom vinden we ons landschap niet ook een kunstwerk? Dat is letterlijk wat je ziet als je in die bloody auto zit. Ik gaf een keer een lezing over de vraag of die omgeving niet mooier, slimmer en energievriendelijker kon en toen zat een topman van Heijmans in de zaal. Zo begon het: hun vakmanschap met mijn visie. We maken iets dat zowel civieltechnisch als artistiek een kunstwerk is; de beide werelden versmelten."

Die Smart Highway wordt nu in andere landen aangelegd. Ben je inmiddels niet meer ondernemer dan kunstenaar?

"De entrepeneurkant moet het kunstenaarschap bevestigen, niet onderdrukken. Smart Highway en het lichtgevende Van Goghfietspad zijn opgezet als schaalbaar; die moeten doorgroeien. Daarom ging Heijmans meedoen. Ze vinden me hartstikke leuk, maar ze gaan echt geen Roosegaardekunstwerk financieren. Zij hebben er belang bij om waarde toe te voegen aan wat ze creëren.

"Ik voel me nog steeds een autonoom maker. Maar als ik wil dat dit de nieuwe standaard van wegen wordt, moet ik het idee kunnen loslaten. Het is geen onverschilligheid, maar ik vertrouw het anderen toe zodat het doorgroeit. Dan heb ik weer ruimte voor andere projecten. En de royalty's investeren we in nieuwe ideeën."

Je reist veel heen en weer tussen Rotterdam, Amsterdam en Peking, waar je ook een studio hebt. Woon je ook nog ergens?

"Home is where the laptop is, haha. Ik heb lang in Amsterdam gewoond en zit er nog regelmatig. Ik ben naar Rotterdam gegaan omdat er een verlangen was om veel ruimte te hebben; een proeftuin om te testen. Ik heb wel in Amsterdam-Noord gekeken, maar Rotterdam heeft een soort rauwheid en onontgonnenheid, en een nieuw soort nieuwsgierigheid, terwijl Amsterdam meer op zoek gaat naar de bevestiging. Ik vind het heerlijk om met het Rijksmuseum of met de kennisinstellingen in Amsterdam te werken, maar als je het hebt over de stad in de toekomst moet je toch met een soort rauwheid opereren."

Hoe is het om in China te werken?

"In China is veel meer nieuwsgierigheid naar de toekomst. Transitioneel doen zij in vijftig jaar wat wij in tweehonderd jaar hebben gedaan; but they are fixing it. Ze hebben het erover en investeren daarin. Het gevoel van lef is aan het verdwijnen in Nederland. We zijn een creatief land, dat zit in onze genen. Het eigenzinnige, het anders doen; wie leeft nou onder zeeniveau?

"Wij zijn het land van de Afsluitdijk; we gingen ontdekken, maakten iets. Maar wat zijn we nu? We zijn het land van de meningen. Spaceship Earth has no passengers, only crew, zei filosoof Marshall McLuhan eens treffend. Iedereen moet meedoen. Maar de neiging in Nederland is om het te hebben over 'de overheid', 'de asielzoeker', 'de buurman'. Daarin verstarren we. Dat vind ik eng."

Minister Schultz van Haegen wil dat je de Afsluitdijk onder handen neemt. Wat kunnen we daarvan verwachten?

"Het is de ambitie van de minister om de Afsluitdijk zichtbaarder te maken; die technologie en ervaring waar we trots op zijn, is nu onderbelicht. Ik kan nog niet zoveel vertellen over de uitwerking, alleen dat we een tweede laag van licht en energie over de dijk willen leggen.

"We moeten grote prototypes maken om te kijken of het werkt hoe ik het in mijn kop heb. Ik wil de lijn benadrukken en dat je ver kunt kijken. Maar ook de plekken: de sluizen, het monument, Breezanddijk. Het zijn lange trajecten, van twee, drie jaar, bloody complex."

Voor- en tegenstanders buitelden over elkaar heen toen Daan Roosegaarde afgelopen vrijdag boos wegliep uit het tv-programma College Tour. Dat gebeurde nadat hij het verwijt kreeg dat hij het idee voor zijn Smog Tower zou hebben gestolen. 'Roosegaarde kan niet tegen kritische vragen', riepen velen. Later kreeg de kunstenaar juist bijval en werd met een beschuldigende vinger richting presentator Twan Huys gewezen. Critici noemden zijn rol 'bedenkelijk'.

Roosegaarde, die na een kwartier terugkeerde naast Huys, hield zich aanvankelijk buiten de discussie. Begin deze week liet Studio Roosegaarde alsnog een verklaring de deur uitgaan. "We betreuren de gang van zaken rondom de uitzending van College Tour. De opbouw in het programma heeft Daan en het hele team verrast", staat daarin te lezen. "Dit neemt niet weg dat we de vraag over de oorsprong en het eigenaarschap van ideeën begrijpen. Immers, ideeën komen vaak in samenspel tot stand. Wij gaan zo zorgvuldig mogelijk om met het geven van de juiste credits. We maken hierover afspraken met onze partners."

"Ik heb meer met plekken dan met mensen. Schiphol, de Afsluitdijk. Plekken waar dingen worden gemaakt, waar transitie plaatsvindt. Die energie vind ik fijn."

"Ik waardeer kwaliteiten als lef, koppigheid en leiderschap. Neem Dieuwke Wynia van De Wereld Draait Door: dat is een powerchick, gewoon doen en proberen."

"De lafaards en risicomijders."

"Blijven investeren in nieuwe dromen. Als mensen zeggen 'kan niet, mag niet, lukt niet', moet je ze het tegendeel bewijzen. Je moet alles horen, maar naar heel weinig luisteren."

"Te veel marktonderzoek naar bijvoorbeeld haalbaarheid; het gaat meer om intuïtie."

Geboren 24 juli 1979 in Nieuwkoop

Kunstacademie in Arnhem, AKI in Enschede, Berlage Instituut in Rotterdam

Brak door met kunstwerk Dune (2006), won twee Dutch Design Awards(2009, 2012), geeft vaak lezingen en TEDx talks, Charlotte Köhler Prijs voor beeldende kunst (2012).