Als bedrijf coronasteun gehad en toch failliet? Dan gaat de bank met het geld lopen

Arjan Hiemstra was zo’n ondernemer. Hij stond aan het roer van twee strandrestaurants, beide met de naam Zilte Zoen. Door de jaren heen had Hiemstra al wat tegenwind gehad, maar begin 2020 leek de zon weer op te komen. Totdat de lockdown begon. Zijn restaurants in Bergen aan Zee en Egmond aan Zee bleven leeg. ,,Toen zag ik het echt niet meer zitten”, vertelt Hiemstra in het AD.

De manager, koks, bediening en afwassers kregen van Hiemstra een deel van hun salaris. ,,Zo konden ze in ieder geval hun huur of hypotheek betalen.” Voor het restant deed Hiemstra een beroep op loonsteun van de overheid. ,,Maar niemand wist wanneer je die binnen zou krijgen.”

Plots twee bedragen op de rekening

Een week voor het faillissement was het zover. Na een weinig hoopgevend gesprek met een van zijn geldschieters had Hiemstra in zijn hoofd al afscheid genomen van Zilte Zoen. Toen verschenen plots twee bedragen op de rekeningen van beide restaurants: zo’n 15.000 en 20.000 euro. Maar ze verdwenen ook meteen weer.

De rekeningen van de restaurants waren in beheer van Rabobank, waarbij Hiemstra een krediet van 25.000 euro had. ,,Dat gaan we eventjes rechttrekken, dacht de bank.”

Historisch laag aantal bedrijven ging failliet

Dat banken deze staatssteun opeisen, kon op 17 maart 2020 nog niemand bedenken. Een dag nadat premier Rutte het volk toesprak vanuit het Torentje, werd een uitzonderlijk economisch steunpakket aangekondigd. ‘De maatregelen die we nu nemen zijn fors en nadrukkelijk voor de komende weken en maanden’, schreef het kabinet aan de Tweede Kamer. Niet wetende dat de coronacrisis iets langer zou duren.

Uiteindelijk schoot de overheid bijna 24 miljard euro voor. Dat blijkt nu uitvoerder UWV de laatst uitgekeerde voorschotten heeft gepubliceerd van de NOW (Noodmaatregel Overbrugging Werkgelegenheid). Onder die noemer werd de loonsteun uitgekeerd. Tot afgelopen voorjaar konden ondernemers daarmee hun werknemers betalen, waardoor een historisch laag aantal bedrijven bankroet ging.

Deel van loonsteun bleek tevergeefs

In veertig jaar tijd lag het aantal faillissementen nooit zo laag als in 2021. Ook dit jaar zijn het er minder dan voor de coronacrisis. Een deel van de loonsteun bleek tevergeefs: ruim 125 miljoen aan voorgeschoten subsidie ging naar ondernemers die kopje onder gingen, bijna negenhonderd in totaal.

Na faillissement ontstaan problemen met de loonsteun, blijkt in de praktijk. Op dat moment zou het UWV de betaling van een voorschot, die in termijnen plaatsvond, stop moeten zetten. Maar dat lukte niet in alle gevallen.

Neem DCS, een bedrijf dat baggeraars hielp aan de Zeeuwse kust. Het bedrijf kreeg in het najaar van 2021 een voorschot van bijna 120.000 euro, waarvan een derde (bijna 40.000 euro) nadat het kopje onderging. De regeling bleek dus niet waterdicht.

Stuitend, vindt Eerste Kamerlid Lennart van der Linden (Fractie-Nanninga). Volgens de politicus kreeg hij in de zomer van 2020 al signalen van curatoren dat er NOW-voorschotten binnenkwamen na faillissement. Dus trok hij aan de bel. ,,Mijn voorstel aan minister Koolmees (van Sociale Zaken en Werkgelegenheid destijds, verantwoordelijk voor NOW, red.) was: zet drie stagiairs neer die handmatig voor elke grote uitbetaling de betaallijst checken en je bent klaar. Maar dat kostte volgens hem te veel tijd en energie.”

Overheid grijpt mis

Te laat betaald of niet: de overheid ziet voorgeschoten loonsteun waarschijnlijk toch niet terug na faillissement. Het UWV dekt na faillissement de lonen van werknemers, waarna het wettelijk vastgelegd een van de eerste schuldeisers is. Maar voor teruggave van loonsteun is dat niet vastgelegd, dus sluit de overheid daarvoor achteraan in de rij.

Zelfs als de failliete ondernemer een te groot voorschot heeft gekregen, ziet de overheid waarschijnlijk niets terug. Dat zit zo: ondernemers gaven bij aanvraag van het voorschot een verwacht omzetverlies op, van minstens 20 procent. Maar bedrijven moeten ook het uiteindelijke omzetverlies doorgeven. Dat bepaalt of ze (een deel van) het voorschot moeten terugbetalen of extra geld krijgen. Ook al zijn ze failliet.

In de praktijk mijden curatoren terugbetaling, zodat het potje beschikbare geld niet leegloopt. Een voorbeeld is het Bredase uitzendbureau VTE, dat personeel aan de horeca leverde. Toen cafés en restaurants hun deuren moesten sluiten in de tweede lockdown, kreeg het bedrijf bijna 380.000 euro om zijn personeel te blijven betalen. Omdat de kosten te hoog bleken, ging het uitzendbureau alsnog failliet.

Een proefberekening van curator Bart Louwerier wees desondanks op terugbetaling van loonsteun. ,,De keuze is dan simpel: geen aanvraag doen.”

Zo holt de overheid tevergeefs achter miljoenen aan. ,,Als het UWV aan de beurt komt, is het geld er simpelweg niet meer”, zegt Louwerier. Ook een woordvoerder van het UWV erkent dat de kans groot is dat de loonsteun niet meer terugvloeit naar de overheid.

Staatsbank claimt staatssteun

Ondertussen leggen banken beslag op loonsubsidie uit hetzelfde potje waar de overheid naar kan fluiten. Ze beweren pandrecht te hebben op de loonsteun. In dat geval dringt de bank als kredietverstrekker van de ondernemer voor in de rij van schuldeisers en claimt ze de subsidie onmiddellijk.

Deze krant ontdekte zes gevallen waarin een bank het overheidsgeld opeist. Volgens curatoren is dat nog maar het begin van een strijd met uiteenlopende zaken.

Hiemstra’s zaak lijkt nog de meest onschuldige. Want Rabobank heeft geen profijt gehad van loonsteun, zegt de bank in een reactie. Vanaf de kredietrekeningen van Hiemstra gebruikte de bank het bedrag van ruim 35.000 euro dat binnenkwam namelijk alsnog bijna volledig om loon te betalen en stond de rest af aan de curator.

Van een groter bedrag, in een andere zaak, is niet duidelijk of Rabobank profiteerde. De bank eist pandrecht op ruim 120.000 euro aan loonsteun die ook kort voor faillissement binnenkwam op de rekening van Promotion Partners, een personeelsleverancier voor onder andere De Bijenkorf en Schiphol.

Maar banken claimen ook subsidie na faillissement. Op dat moment kunnen ze dat geld helemaal niet meer gebruiken om salarissen van werknemers te betalen. Drie banken, waaronder opnieuw Rabobank, eisen bij voorbaat een positieve naheffing van loonsteun op die de curator van de overheid krijgt.

Op die manier ontving ING al zo’n 48.000 euro aan loonsteun. Het failliete reisbureau Worldwide Travel bleek namelijk recht te hebben op extra loonsteun. Een deel ging naar de bank, op basis van een schikking met curator Michel Doorten, volgens hem een voordelige. In een reactie noemt ING het ‘een pragmatische oplossing’ en zegt ze dat ze ‘zich (...) niet heeft verhaald op (...) voorschotten’.

Bank eist extra loonsteun op

Rabobank wacht nog op een veelvoud hiervan. De bank eist namelijk de extra loonsteun op waar de voormalige exploitant van het QO Hotel aan de Amstel achteraf recht op heeft. Die bedraagt ruim 270.000 euro, verwacht curator Herman Kreikamp. Op dit voorbeeld wil de bank niet reageren.

Maar de grootste claim ligt op extra subsidie voor de oudste scheepswerf van Nederland. De Hoop, uit het Gelderse Tolkamer, kreeg meer loonsteun voorgeschoten dan ieder ander bedrijf: ruim 7 miljoen euro. Zo kon de scheepswerf haar werknemers blijven betalen, tot een jaar geleden. Toen verloren meer dan honderd werknemers alsnog hun baan door faillissement.

Nu blijkt dat De Hoop meer had moeten krijgen. De naheffing bedraagt zo’n 600.000 euro, verwacht curator Vincent Jongerius. Dat bedrag wordt nu al opgeëist, door ABN Amro.

In het geval van ABN is dat extra discutabel. De overheid, die de naheffing overmaakt, heeft namelijk een aandeel van 56,3 procent in ABN Amro. ,,Het is een staatsbank die staatssteun opeist, voor een commerciële bank is dat anders”, zegt Jongerius.

De staatsbank aarzelde dan ook, volgens Jongerius. ,,De bank vroeg zich ook zelf af of ze dat ethisch gezien wel kon maken, in een discussie met mij hierover. Maar nadat ze intern overleg voerden met de directie hoorde ik van een medewerker dat ze het gewoon zouden uitwinnen.” ABN Amro wil geen verklaring geven voor het opeisen van NOW-steun.

De overheid vindt het in ieder geval niets. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, verantwoordelijk voor het UWV, laat weten dat laatstgenoemde instantie niet meewerkt aan verpanding ‘omdat de NOW is bedoeld als ondersteuning voor werkgevers bij het zoveel mogelijk doorbetalen van salarissen’.

De claim op loonsteun door banken is ook nieuw voor Eerste Kamerlid Van der Linden. ,,Het is bizar dat banken en curatoren judoën om belastinggeld dat bedoeld is om bedrijven in stand te houden.”

Faillissementsgolf is in aantocht

Ze staan niet alleen, denken de curatoren in bovengenoemde zaken. Dat vermoeden onderschrijft Insolad (de Vereniging voor Insolventierecht Advocaten), al kan niemand zeggen hoe groot de schaal is waarop de strijd om NOW-steun speelt.

ABN Amro, ING en Rabobank geven geen aantallen. Volgens ABN Amro komt het in de praktijk heel weinig voor, omdat de NOW-regeling afloopt en het aantal faillissementen laag ligt. Op dat laatste wijst ook ING.

Maar een faillissementsgolf is in aantocht. Althans, dat voorspellen onderzoekers van Universiteit Leiden en advieskantoor PwC voor de eerste helft van 2023. In september lag het aantal ondernemers dat de zaak moest sluiten al hoger dan in iedere andere maand de afgelopen twee jaar. Meer faillissementen betekent meer nabetalingen van NOW die banken kunnen claimen, stippen curatoren aan.

Terugbetaling kan genadeklap zijn

Aan de andere kant: als een ondernemer in nood juist te veel loonsteun heeft ontvangen, kan terugbetaling de genadeklap betekenen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de horecatak van poppodium Popei in Eindhoven. Een terugbetaling van ruim 50.000 euro, voor de eerste NOW-periode, leidde tot faillissement.

Ondernemers kregen sowieso te veel steun in die maanden – maart, april en mei 2020. Van hen moest 70 procent geld terugbetalen. Zo kreeg de overheid voor die periode 2,3 miljard euro terug en betaalde ze 447 miljoen euro extra aan bedrijven die te weinig hadden gekregen, blijkt uit data van het UWV.

Doordat de loonsteun zo makkelijk aan te vragen was, bleven ook zombiebedrijven in leven. Terwijl ze eigenlijk niet-levensvatbaar waren, stelde het Centraal Planbureau vorig jaar vast. ,,Werkgevers hielden zelfs personeel vast om loonsteun op te strijken”, zegt Johan Wempe, hoogleraar bedrijfsethiek aan de VU Amsterdam. ,,Dat is moreel niet verantwoord.”

Een grote afrekening vindt bijna plaats. In februari krijgen ondernemers het bonnetje voor vijf van de acht NOW-periodes. Hoogleraar bedrijfsethiek Wempe trekt dan ook de vergelijking met de toeslagenaffaire, omdat ook nu massale terugbetaling dreigt.

‘Nu gaan de klappen vallen’

Ondernemers en accountants vrezen zelf onverdeeld voor afrekening van de loonsteun. ,,Je moet alles een keer betalen, vroeg of laat”, zegt Hiemstra, nog altijd actief in de horeca. ,,Ik zie dat veel ondernemers voor laat hebben gekozen. Dus nu gaan de klappen vallen.”

In afwachting van de faillissementsgolf en naheffing van de loonsteun woedt de strijd tussen banken en curatoren voort. Curator Stefan Jansen sleepte Rabobank zelfs voor de rechter, omdat de bank de loonsteun aan Hiemstra volgens Jansen niet mocht verrekenen.

Dat mag inderdaad niet, oordeelde de kantonrechter. De vordering van de subsidie mag niet verschuiven van de ondernemer naar banken. Daarin kreeg Jansen dus gelijk.

Hoge Raad moet duidelijkheid geven

Toch hoeft Rabobank (nog) niets terug te betalen. Volgens de rechter wist de bank namelijk niet dat Hiemstra’s zaken op de rand van faillissement stonden, op het moment dat ze de loonsteun automatisch claimden. Curator Jansen geeft niet op: hij gaat in hoger beroep, dat in de loop van volgend jaar dient.

Ondertussen houden Rabobank en ABN Amro hun poot stijf, ook al verwijzen collega’s van Jansen naar de uitspraak dat NOW-steun niet overdraagbaar is. Collega-curator Herman Kreikamp overweegt direct naar de Hoge Raad te gaan. Die zou definitieve duidelijkheid kunnen geven over de claim van banken op tot dusver minstens een miljoen euro aan overheidsgeld.