Topondernemer Joop van den Ende, 80 jaar: 'De wereld is niet bepaald gezegend met bijzondere leiders'

In het interview van Paul van den Bosch voor AD's Mezza praat Van den Ende openhartig over zijn lange en succesrijke carrière, zijn opvoeding en ouders, zijn burn-out, de samenwerking met De Mol en de trots op zijn gezin. Met echtgenote Janine (65) en hun twee kinderen Iris en Vincent viert hij deze week zijn 80-jarige verjaardag in een zonnig oord.

Als Mark Rutte belt om te feliciteren met uw tachtigste verjaardag, wat zegt u dan?

,,Hij is meer een sms’er hè. Maar als hij sms’t zou ik hem vragen waarom kunst en cultuur er zo slecht vanaf komen. Ik heb niet veel contact met Rutte en ben een fan van hem, maar dat snap ik niet. Ik vind dat de overheid niet met geld hoeft te smijten, maar je hoopt dat ze het omarmen, dat er belangstelling is. Politici praten soms met dedain over kunst en cultuur, als een soort hobby. Dat doet me pijn."

Buitenspelen, zo noemt hij het. Even een dag naar kantoor. Heerlijk. Joop van den Ende zit in zijn DeLaMar Theater. Corona heeft de laatste twee jaar ook zijn agenda voor een groot deel gewist. Hij maakte de laatste decennia een opmerkelijke metamorfose door. Zijn werk werd door velen jarenlang gezien als plat amusement, nu geldt hij – à la zijn vriend André van Duin – als een mecenas van kunst en cultuur. ,,Ik zeg weleens tegen André: wij zijn twee jongens van het volk, wat een reis hebben wij gemaakt. Dat hij 4 mei mocht spreken op de Dam, vond ik de ultieme erkenning voor hem en tegelijk een compliment voor mij. Dat ik zijn talent zo vroeg heb gezien."

In coronatijd heb ik u niet op televisie gezien als ambassadeur van kunst en cultuur.

,,Mijn werk is achter de schermen. We zijn aan de gang gegaan met noodfondsen voor de kunst en cultuur, samen met andere culturele fondsen. Daar zitten tientallen miljoenen in. Met onze eigen Foundation steunen we kunstenaars, artiesten, projecten. Je kunt bij de talkshows zitten schreeuwen, maar soms is dat niet slim. Als je de kunstwereld iets kunt verwijten is dat ze niet georganiseerd is. We hebben een Erica Terpstra nodig. Zij heeft destijds als hét sportboegbeeld zo on-ge-loof-lijk veel voor elkaar gekregen. De verarming heeft toegeslagen in ons vak. Ik zie hoe lastig mijn dochter het heeft, alles viel in één keer weg. De culturele cirkel is gebarsten en niet snel geheeld, dat duurt een paar jaar."

Wordt er bij talkshows te veel en te hard geroepen?

,,Een goede talkshow moet een conflict hebben, en interessante informatie bevatten. Het moet gaan over wat je als kijker thuis ook ziet en voelt. Maar het gaat nu alleen nog over het conflict, het zogenaamde gesprek van de dag. De Wereld Draait Door liet zien hoe het ook kan, hoe je onderwerpen zelf creëert."

,,Matthijs van Nieuwkerk doet nu hetzelfde op de zaterdagavond. Gedichten, boeken, muziek, niet altijd dezelfde mensen aan tafel. Het mag allemaal wat zachter, denk ik steeds vaker. Zeker in deze tijden. Kijk eens als serieuze Nederlander naar de Tweede Kamer, wat dáár gebeurt. Waar gaat het over? Hoe ze elkaar uitschelden en constant de maat nemen. Dat ergert me enorm. De wereld is niet bepaald gezegend met bijzondere leiders. Trump dreigt terug te keren, Johnson in Engeland, wat er in Turkije en Rusland gebeurt, ik maak me daar grote zorgen over als tachtigjarige opa, laten we opletten met elkaar."

Dat vraagt toch om kritische, scherpe journalistiek?

,,Oók ja, dat lijdt geen twijfel. Oók. Journalisten blijven nodig om de macht te controleren. Maar de tijdgeest vertelt ook een ander verhaal, een toenemende roep om zachtheid. Zelfhulpboeken worden meer dan ooit verkocht; in Amerika gaan daar miljarden dollars in om. Tien, vijftien jaar geleden was het carrière maken, huis, grote auto voor de deur. Het is aan het schuiven, we zijn zoekende. Minder werken, voor elkaar en het gezin zorgen, genoegen nemen met minder geld, respect voor het leven. Ronder. Zachter. Als je theater maakt, of televisie, of kranten, dan moet je daar iets mee."

Is dat ook niet het verhaal van uw leven, van hard naar zachter? Met uw burn-out, meer dan twintig jaar geleden, als scheidslijn?

,,Na mijn therapie ben ik een aardiger mens geworden, dat durf ik wel te stellen. Het was de laatste fase van Endemol, voor de overname door Telefónica. We waren beursgenoteerd, we hadden de cijfers en de verantwoordelijkheid, ik wilde niet falen, ik ging voor het eerst naar de studio om dingen te maken omdat het zakelijk moest. Ik liep vast. Steeds sneller boos, hard tegen mensen. Lichamelijk raakte ik op. Toen had ik de mazzel dat ik bij professor Leopold kwam. Hij was ouder dan ik en in die 3,5 jaar werd hij mijn tweede vader. Ik heb mezelf teruggevonden. Wat wil ik, wat vind ik mooi? Ik had gelukkig Janine, ons gezin, we begonnen de Foundation om iets terug te doen voor de kunst en cultuur. Alles kwam samen."

,,Professor Leopold ging terug naar mijn verleden. Mijn vader overleed toen ik negentien was, vlak voor ik in dienst ging. Mijn moeder een paar jaar later. Eigenlijk heb ik mijn hele werkende leven geen ouders gehad. Wel een zus en een broer, Ton, hij leeft nog, 86 is-ie. Laatst zei hij: wist jij dat ons moeder analfabeet was? Nooit geweten. En als ze moest rekenen, stond ze achter haar rug met haar vingers te tellen. Ik heb nette ouders gehad, geen kwaad woord over hen, maar ik denk weleens aan hun constante zorg voor een broek, een jurkje, het eten op tafel. Nette armoede noem ik dat, daarin leefde na de oorlog negentig procent van de mensen. Mijn vader was de laatste jaren van zijn leven ziek, een hersentumor. Dat ik bij de toneelclub zat, vond hij maar niks. Ik had een ontzettende drive om uit die armoede te komen. Maar ja, ik kon niet leren, zeiden ze, ik had wat ze nu zware dyslexie noemen."

,,Ik ken weinig mensen die zeggen dat ze niks meer van hun ouders weten. Maar bij mij is het echt zo. Ik weet niet meer hoe de stem van mijn vader klonk, hoe hij rook. Ik heb één foto van mijn ouders. Ik kijk ernaar en denk: maar ik kén ze niet. Dat is een rare gewaarwording, vind je niet? Ik was ook altijd weg, zo vanaf een jaar of veertien. Ik zat bij de toneelclub en deed in de avonduren nog wat verbouwinkjes als timmerman. Ik weet nog dat ik van mijn salaris elke week iets kocht voor mijn moeder. Je had het servies van boerenbont, zoals ze dat noemden. De ene week een kopje, de andere een schotel. Na drie jaar had ze een heel servies."

Komt die oerdrang daar vandaan? Zo van: hier ben ík.

,,Ik ben bang dat het zo is. Ik zal nooit vergeten dat ik met een handkar in Amsterdam liep. Ik werkte als leerling-timmerman bij een kleine aannemer. Bij het stoplicht stond een man in een auto die vond ik dat te ver op de weg stond. Hij schold me uit. Ik kookte van woede. Ik krijg toch een grotere auto dan die man, dacht ik. Het is de afwijzing, de vernedering, die maakt een oerkracht in mij los."

Kunt u inmiddels trots zijn op wat u heeft bereikt?

,,Als ik terugkijk, zie ik niet wat ik allemaal heb gedaan. Veel weet ik ook niet meer. Het is zo veel geweest. Maar ik denk wel vaak dat ik dít beter had kunnen doen en dát. Dan had ik meer succes gehad. Het zit ’m niet in het geld, zo bedoel ik het niet. Ik heb ontzettend genoten, veel gelachen, maar ik heb ook kansen laten liggen."

Geeft u eens een voorbeeld.

,,Als ik beter mijn talen had gesproken, was ik verder gekomen. Ik had succesvolle producten en die deden het goed in Nederland. Tv-programma’s, musicals. Maar als je over de grens wilt, moet je de taal spreken. Ik ben pas Engels gaan leren toen ik 44 was, toen mijn relatie met Janine begon. Ik nam een leraar aan van het Elsevier Taleninstituut, fantastische man, Andy heette hij. Een Amerikaan die al lang in ons land woonde. Hij gaf me geen les in woordjes en rijtjes. Hij zat op de achterbank van de auto, op weg naar Duitsland. Of ging mee naar New York. Andy las mijn vaktijdschriften. Hij leerde me woorden uitspreken die in mijn vakgebied nodig waren. Ik kan me nu goed redden maar het heeft me altijd geremd."

Aan de andere kant: was u zover gekomen als u geen dyslexie had gehad?

,,Misschien niet nee. Ik moet en zal. Ik stotterde en kan nu een toespraak houden. Niet van een papiertje, dat lukt me niet. Ik leerde mezelf vol te stoppen met wat ik wil zeggen. Dat komt er altijd anders uit, ik houd nooit dezelfde speech. Het heeft me ook veel gebracht. Creativiteit, veerkracht."

Hij gaat voorover zitten, rug gespannen, armen als grijpers van een graafmachine naast hem. ,,Weet je, ik ben jaloers op mensen die rustig kunnen eten in een restaurant. Ik eet zo: aangespannen. Dan denk ik: Joop, ga nou eens rustig zitten, geniet er nou eens van."

U zei ooit dat u in uw tweede huwelijk pas leerde hoe je normaal leeft. Hoe je een avond doorbrengt zonder te werken, samen koken, eten.

,,Dat was na mijn eerste huwelijk, zo’n 36 jaar geleden. Ik was de huiselijkheid niet gewend. Altijd maar weg, met mijn grote vriend André van Duin en anderen, toneelstukken, tv-shows. Half één thuis, om half negen weer op kantoor. Dat huwelijk heeft geen kans gekregen. De begintijd met Janine was ongelooflijk, toen ik verliefd werd op haar en zij gelukkig ook op mij. Janine en ik hebben dat moeten leren, het thuisfront als stabiele factor. Tijdens dit huwelijk heb ik ook hard gewerkt, maar het was anders. Zakelijk doen we het samen en we deden ook veel thuis. Diners met zakenrelaties, sfeervol, warm. Els, de vrouw van John de Mol, die kan dat ook goed.''

John de Mol, zijn naam is gevallen. Dacht u niet: waar blijft dé vraag?

,,Ja. Intern hebben we iets op papier gezet."

Hij loopt naar een tafel, pakt een A4’tje, leest het, maar leest niet voor. Denkt even na, zegt dan: ,,Kijk, ik daag iedere werkgever in Nederland uit te garanderen dat het in zijn of haar bedrijf niet gebeurt. Dat kan niet. Het zijn zieke mannen. Die doen dat stiekem, hotelletje ’s nachts, studio’s, appjes. Hem goed kennende heeft John oprecht niet geweten wat er is gebeurd. Als je een groot bedrijf leidt en tv-programma’s maakt, zit je met je ogen op dat ene shot, de camera’s, dat is een ingewikkeld proces.

Praat ik het goed? Zeker niet. Het mag niet, het moet niet. Leerlingen, studenten, sporters, blijf met je handen van ze af. Punt. Als je het wel doet, is het fout. In deze zaak zijn alleen maar verliezers, de slachtoffers voorop. Lenny Kuhr zei in Het Parool: ‘Het is alleen jammer dat de discussie entertainment is geworden’. Nieuws? Ja. Journalistiek? Ja. Maar het ging ver. Het goede is dat er dingen veranderen. Mijn dochter is in haar bedrijf ook de discussie begonnen. Dat is goed. Verder zeg ik er niks meer over."

Heeft u John de Mol gebeld?

,,Ja."

Bent u loyaal aan hem?

,,We doen zakelijk niks meer, maar het contact is goed. Ik heb ongelooflijk fijn met hem samengewerkt. Tijdens mijn burn-out kwam hij elke week langs om te praten. Het was een unieke samenwerking. Toen we Endemol verkochten was het fiftyfifty, maar ik mocht vijf jaar eerder weg. Dat heeft me veel gebracht. Ja, ik ben loyaal aan John."

U zei ooit: ik houd van sterren, ik wil hun koffer dragen maar niet als ze zeggen: draag jij mijn koffer eens.

,,Het is moeilijk, met sterren werken. Je moet jezelf opzijzetten zonder een slaaf te worden. Ik ben erg van de wederkerigheid. Ik heb er nooit problemen mee gehad dat zij op het toneel stonden, op de televisie waren, en ik niet. Het zien van talent en ze dan naar een ander niveau brengen, dát was mijn werk. De studiovloer of het toneel moet de veiligste plek zijn, maar soms is het een slangenkuil. Als producent moet je ze het gevoel geven: het komt wel goed. Met Henny Huisman deden we opnames in Ponypark Slagharen. Hij was overspannen van de zenuwen, maar ik wist wat hij kon. Zinnetje voor zinnetje, woordje voor woordje hebben we het opgenomen. Alles in elkaar gemonteerd. De volgende keer ging het beter, de derde keer, en the rest is history."

Uw dochter Iris is met haar eigen bedrijf in uw voetsporen getreden als producent van tv-programma’s en musicals.

,,Ik raadde haar destijds aan om één, twee goede mensen aan zich te binden. Voor wat zij zelf niet kan. Zij deed de filmacademie maar daar leren ze je hoe je een uitkering moet aanvragen, niet hoe je een zaak kan opbouwen. Daar vind ik wel iets van, trouwens. Ze doet het goed. Maar door corona moet ook zij grote klappen opvangen."

Als u haar zo bezig ziet, kunt u dan aan de zijkant blijven staan?

,,Ja hoor, ik ben er als ze me nodig heeft. In het begin steunde ik haar, maar ze heeft haar aandelen teruggekocht. Dat wilde ze. Dat is voor een vader best een momentje. Mijn zoon zit in de muziekindustrie in Amerika, als maker en producent. Alle zakelijke dingen doet hij zelf, maar hij kan altijd op me terugvallen. Natuurlijk kan ik ze helpen, maar ze moeten het toch zelf doen. Iris had een casting voor de Diana-musical en ik ging met haar mee. Zeg alles wat je denkt, zei ze. Dat doe ik dan ook. En als ze mijn advies niet wil, zegt zij dat ook."

Dochters kunnen als enige alles tegen vaders zeggen, toch?

Glimlach. ,,Ja, dat is wel waar, hè. De familieband is hecht, daar zijn Janine en ik trots op. We vieren mijn verjaardag met z’n allen in een zonnig oord. De kinderen erbij, de aanhang, en onze kleinzoon, Liam. Bijna één jaar is hij. Een genot."

Gelooft u als nakomertje uit een katholiek gezin in het hiernamaals?

,,Nee, ik denk dat je bij leven energie uitstraalt en die houdt ons allemaal een beetje aan de gang. Maak er dus wat van zolang je hier rondloopt, zou ik zeggen. Ik ben ouderwets katholiek opgevoed en ben tegen het machtsmisbruik in de kerk maar niet tegen de kerk. Ik las dat gelovige mensen gelukkiger zijn dan niet-gelovige, vanwege het houvast dat ze hebben. Wie kan daar tegen zijn? Maar nee, ik geloof niet meer, dus ook niet dat ik in een hemel kom, straks."