Provinciale Staten Verkiezingen: 'Bestuurbaarheid Nederland staat op het spel'

Het zijn woelige tijden in de twaalf provinciehuizen in ons land. Niet alleen staan de verkiezingen van 15 maart voor de deur, ook zijn de provinciebesturen druk bezig met misschien wel het belangrijkste project dat ze in de recente geschiedenis voor de kiezen kregen. Op 1 juli moet elke provincie verplicht een eigen stikstofplan inleveren bij het kabinet.

Den Haag wil dat de uitstoot van stikstof voor 2030 wordt gehalveerd, om ervoor te zorgen dat beschermde natuur in Nederland opknapt. Provincies zijn verantwoordelijk voor de praktische invulling van dit beleid. Gelderland moet bijvoorbeeld plannen bedenken die ervoor zorgen dat minder stikstof neerdaalt op de Veluwe. Daarvoor kan nodig zijn dat er boerderijen rond dat natuur­gebied moeten verdwijnen.

Het is gevoelige materie, helemaal nu er provinciale verkiezingen en daarna coalitieonderhandelingen tussendoor komen fietsen. Voor kiezers zijn stikstof, klimaat en natuur belangrijke thema’s, blijkt uit onderzoek van I&O Research. Dat betekent niet dat alle kiezers voor méér maatregelen op die terreinen zijn, integendeel. De steun voor de boerenzaak in provincies als Drenthe, Overijssel en Gelderland is groot, wat met name tot uiting komt in goede peilingen voor nieuwkomer BoerBurgerBeweging (BBB). Het maakt de verkiezingen van 15 maart uiterst spannend. Wat gaan de komende maanden brengen? Een verkenning van Het Parool.

Kan mijn stem op 15 maart nog iets veranderen aan het plan dat mijn provincie op 1 juli inlevert?

De antwoorden van de twaalf provinciebesturen op vragen hierover bieden een wisselend beeld. In Limburg denken ze niet dat de verkiezingen veel invloed hebben, omdat er al lang met betrokkenen over het gebiedsplan is gesproken. Er is ‘voldoende draagvlak’, verwacht stikstofgedeputeerde Geert Gabriëls (GroenLinks).

Dat denkt ook zijn Gelderse collega Peter Drenth (CDA). “De coalitieonderhandelingen kunnen na 15 maart best even duren. Dus stel je hebt in juni al een nieuw college. Wil je dan nog iets aanpassen aan een plan waar we al zo lang met alle belanghebbenden mee bezig zijn? Dat wordt een lastig verhaal.”

In andere provincies lijkt meer ruimte. De Noord-Hollandse gedeputeerde Esther Rommel (VVD) acht de kans ‘groot’ dat de verkiezingen invloed hebben op het stikstofplan. “Het maakt absoluut uit welke partijen straks aan tafel zitten.” Ook willen nieuwe Statenleden input geven aan het plan, stelt zij.

Gedeputeerden die denken dat na 15 maart weinig zal veranderen aan hun plannen, zijn wat naïef, vindt Rogier Kegge, universitair docent bestuursrecht en omgevingsrecht aan de Universiteit Leiden. “Als in een provincie een andere politieke wind gaat waaien, heeft dat geheid invloed.”

En na 1 juli?

Dan wordt alles nog veel interessanter. Veel provincies laten weten dat de versie van het stikstofplan dat zij op 1 juli inleveren slechts een ‘eerste stap’ is, omdat het kabinet nog lang niet alle informatie en maatregelen die provincies nodig hebben heeft aangeleverd.

De Drentse gedeputeerde Henk Jumelet vergelijkt zichzelf met een bakker die last heeft van leveringsproblemen. “Je wilt een taart bakken waar je tien ingrediënten voor nodig hebt, maar er missen er nog drie. Je weet dat het niet je beste taart zal worden.”

Het schept de nodige ruimte voor de nieuwe colleges. Stel, BBB treedt in een provinciebestuur toe tot een coalitie. “Die partij zal zeker een poging wagen om het werk dat voor 1 juli al gedaan is, bij te sturen,” vermoedt Kegge.

Peter Kanne, senior onderzoeks­adviseur bij I&O Research, acht de kans aanwezig dat BBB in bepaalde provincies de grootste wordt. “Als dat zo is, wordt het echt interessant. Als zij in een college stappen, zullen ze willen scoren op onderwerpen die voor de achterban belangrijk zijn. Dus ze zullen in die provincies zeker een poging wagen om af te wijken van het ambitieuze stikstofbeleid van het kabinet.”

Provincies gaan toch niet over stikstofdoelen?

Daarover beslist inderdaad het kabinet, dat weer gebonden is aan Europese wetten en regels. Provincies kunnen niet zomaar doen wat ze willen, waarschuwt Kegge. “Ze moeten maatregelen voorstellen en uitvoeren die het aannemelijk maken dat de Europese doelen gehaald worden. De minister zal dat moeten bewaken, en kan ingrijpen als de plannen niet voldoende zijn.”

Ook een partij als BBB krijgt straks in provinciebesturen te maken met die juridische kaders, waarschuwen experts. Die partij maakt zich bovendien hard voor de bouw van woningen. De stikstofruimte die daarvoor nodig is, zal érgens vandaan moeten komen. En Nederland is een coalitieland: BBB’s wil is ook bij een verkiezingszege geen absolute wet.

CDA-er Drenth verwacht in Gelderland daarom geen onoverkomelijke problemen, ook niet als de BBB straks in een coalitie stapt. Hij stelt zelfs dat het verkiezingsprogramma van de Gelderse BBB het provinciale stikstofbeleid onderschrijft.

Dus BBB zal straks braaf de landelijke regels volgen?

Daar denkt de partij zelf heel anders over. Eric Kemperman van de Gelderse BBB ziet in Gelderland nu een college dat te braaf het kabinetsbeleid uitvoert. “De provincie is geen uitvoeringsknecht,” vindt Kemperman. “Nee zeggen tegen Den Haag is ook een optie.”

Als BBB op 15 maart de grootste wordt in Gelderland, zal zij het voortouw nemen in coalitiebesprekingen, meldt Kemperman alvast. De BBB heeft in alle provincies twee breekpunten. Ten eerste moet het verplicht uitkopen of onteigenen van boeren van tafel. Datzelfde geldt voor de afspraak binnen de Haagse coalitie (VVD, D66, CDA en ChristenUnie) om al in 2030 in plaats van 2035 te komen tot een halvering van de stikstofneerslag in beschermde natuur.

De laatste weken wordt steeds duidelijker dat veel VVD- en CDA-lijsttrekkers in de provincie zich wel kunnen vinden in de BBB-breekpunten. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor het CDA in Gelderland, stelt Drenth. “Sterker nog: het huidige Gelderse beleid gaat uit van 2035. En we zijn hier ook tegen het verplicht uitkopen van boeren.”

Kanne sluit niet uit dat CDA en VVD na 15 maart in meerdere provincies met BBB een coalitie vormen die ‘2030’ naast zich neerlegt en zich uitspreekt tégen gedwongen uitkoop van boeren. “Dan krijg je een interessante situatie, waarbij provincies en het kabinet lijnrecht tegenover elkaar kunnen komen te staan.”

Ook bestuursrechtdeskundige Kegge vreest dat de verhoudingen tussen het kabinet en sommige nieuwe provinciebesturen wel eens moeizaam kunnen worden. “Als een provincie landelijk beleid en regelgeving niet wil uitvoeren, krijg je ontzettend moeilijke discussies. In uiterste gevallen kan het Rijk ingrijpen bij provincies. Maar dat wil je natuurlijk voorkomen. Ook in het kabinet zitten partijen die daarmee echt niet in het nieuws willen komen.”

Het wordt er dus allemaal niet makkelijker op?

Dat lijkt een veilige voorspelling. Door de toenemende politieke versnippering zal formeren überhaupt lastig worden, verwachten vriend en vijand. “De kans is aanwezig dat je zes of zeven partijen nodig hebt voor een coalitie,” zegt de Gelders gedeputeerde en CDA-lijsttrekker Drenth. “Daar maak ik me weleens zorgen over. Er liggen enorme vraagstukken voor, die zul je samen moeten oplossen. Als iedereen blijft vasthouden aan zijn eigen stokpaardjes, ligt onbestuurbaarheid op de loer.”

En dan hangen de landelijke stikstofplannen er ook nog eens boven. Kegge: “De kans is groot dat het kabinet in april met uitgewerkte plannen komt voor het uitkopen van grote stikstofuitstoters, de zogenoemde piekbelasters. In de provincies worden dan net de colleges gevormd. Dat kan aan die onderhandelingstafels veel spanning opleveren. Het wordt politiek echt ingewikkeld.”

Het CDA staat op flink verlies in de peilingen, en moet straks in de provincie kiezen tussen ‘twee kwaden’, voorspelt Kanne. “Ze kunnen meedoen aan coalities die braaf het kabinetsbeleid uitvoeren, maar dan verbruien ze het bij hun achterban op het platteland. Of ze keren zich juist tegen stikstofdoelen van het kabinet, wat landelijk weer problemen op zal leveren.” De VVD, die het wél goed doet in de peilingen, komt waarschijnlijk op een soortgelijke tweesprong.

En wat doet D66, als meerdere provinciebesturen muiten en zich niet willen verbinden aan het jaartal 2030, dat voor de Democraten zo belangrijk is? Dat ‘kan zeker’ leiden tot hoogoplopende spanningen in het kabinet. Kegge: “Er staat op 15 maart dus ontzettend veel op het spel.”