Dat blijkt uit de berekeningen van de verkiezingsprogramma’s door het Centraal Planbureau (CPB). Die rekenmeesters kijken wat de financiële gevolgen van alle plannen zijn, maar onthullen dus ook wat de lijsttrekkers soms liever niet met het grote publiek delen, schrijft het AD.
Dit jaar legden slechts acht partijen hun plannen voor, BBB, PVV en Pieter Omtzigts NSC weigerden bijvoorbeeld.
Volt slaagt er met zijn programma in het begrotingstekort het verst omlaag te brengen, naar 2,2 procent. Ook VVD, D66 en ChristenUnie weten met 2,9 procent precies binnen de Europese grens van 3 procent te blijven. GroenLinks-PvdA komt precies op die grens uit, terwijl CDA (3,2 procent), SGP (3,6 procent) en Ja21 (3,8 procent) er overheen schieten.
De manier waarop de meeste partijen het tekort terugdringen, verschilt wel. De VVD snijdt als enige partij fors in de overheidsuitgaven, met een bezuiniging van circa 10 miljard euro. Volt, D66 en GroenLinks-PvdA laten de uitgaven juist flink oplopen, maar aan de andere kant willen zij vele miljarden meer ophalen via de belastingen, met name op vermogens en bedrijfswinsten. GroenLinks-PvdA heeft in de plannen een verhoging van de lasten voor bedrijven met 25 miljard euro in petto.
Alle acht partijen zorgen daarbij voor een stijgende koopkracht, waarbij GroenLinks-PvdA er met een plus van 3,3 procent uitschiet, vooral doordat de linkse combinatie het minimumloon en de uitkeringen het hardst van alle partijen wil laten stijgen. Op dat van Ja21 na, laten alle programma’s de armoede afnemen. De daling is het grootst bij ChristenUnie en Volt.
Minimumloon
De meeste partijen willen het minimumloon extra laten stijgen, maar er zijn wel verschillen. De VVD gaat voor een verhoging van 5 procent, zonder dat de uitkeringen meestijgen, al gaat de AOW wel iets omhoog (0,7 procent). D66 gaat voor 10 procent en houdt de koppeling aan de uitkeringen in stand. Kosten: 5,6 miljard euro. GroenLinks-PvdA gaat voor een verhoging met 13,3 procent. Met behoud van de koppeling kost dat 9,4 miljard euro. Het CDA verhoogt het minimumloon helemaal niet verder, ook al suggereerde het verkiezingsprogramma nog van wel.
Migratie
Hoewel VVD, CDA en Ja21 de asielinstroom willen beperken door snel te selecteren aan de deur (wie heeft recht om te blijven en wie niet?), gaan de partijen wel flink bezuinigen op de dienst die dat moet doen. Kennelijk denken de partijen de instroom zo te drukken dat daar minder mensen nodig zijn. Saillant: de asiellocaties stroomden de afgelopen jaren juist vol ómdat er zo weinig mensen bij IND en COA over waren na eerdere bezuinigingsrondes. Niettemin, de VVD bezuinigt voor 600 miljoen euro, Het CDA voor 500 miljoen en Ja21 voor 1,2 miljard. GroenLinks-PvdA, CDA, CU, Volt, SGP willen het ook onaantrekkelijker maken voor hoger opgeleiden om hier te komen werken. Zij versoberen of schaffen belastingvoordelen voor hen af.
Wonen
Op het gebied van wonen is er wel wat te kiezen, blijkt uit het werk van het CPB. D66, GroenLinks-PvdA, ChristenUnie en Volt beperken bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek verder. ChristenUnie en Volt willen aan de andere kant ook snoeien in het eigenwoningforfait (EWF), de belasting die huizenbezitters betalen. Volt voert daarnaast een belasting in op de winst bij verkoop van woningen en verhoogt de overdrachtsbelasting, terwijl Ja21 de overdrachtsbelasting juist af wil schaffen.
GroenLinks-PvdA en de ChristenUnie willen dat woningcorporaties worden vrijgesteld van de vennootschapsbelasting, terwijl Ja21 juist weer een verhuurderheffing voor woningcorporaties wil invoeren. Die was nou juist recent afgeschaft om woningcorporaties te stimuleren om sociale huurwoningen te bouwen, maar dat draait Ja21 als het ware terug. Ja21 wil wel afspraken maken met woningcorporaties om de huren te verlagen, de VVD bevriest de huren van sociale huurwoningen. GroenLinks-PvdA maximeert de huurstijging voor alle huurwoningen, dus ook in de vrije sector.
Veiligheid
CDA was lang één van de partijen waar je moest zijn voor veiligheid, maar de partij bezuinigt ditmaal lichtjes op dat thema, zij het dat dit vooral komt door minder geld uit te geven aan de asielketen. Al met al krijgen politie en justitie er van de partij ook geen geld bij.
Dit staat haaks op bijvoorbeeld Ja21 dat de beurs het meest trekt op het gebied van veiligheid: het smeert 4,1 miljard euro uit over alle veiligheidsdiensten in ons land. De VVD trekt 400 miljoen uit, vooral voor de politie, maar ook voor justitie en de veiligheidsdiensten. Bij D66 kiezen ze voor 800 miljoen, vooral voor jeugdbescherming en de rechtspraak. GroenLinks-PvdA wil 900 miljoen meer uitgeven, vooral aan de politie.
Ook de SGP kiest voor agenten: het meest voor wijkagenten en verkeersveiligheid. ChristenUnie en Volt doen nauwelijks een schep bovenop wat er nu al wordt uitgegeven aan veiligheid. Alle partijen investeren overigens wel in defensie, Ja21 het meest. Opvallend verder: de VVD bezuinigt 5,3 miljard euro op het budget voor ontwikkelingssamenwerking. Ook Ja21 snijdt daarin. D66, GroenLinks-PvdA en ChristenUnie verhogen de uitgaven.
Verkeer
Bijna alle partijen trekken de portemonnee voor het verkeer. D66, GroenLinks-PvdA en Volt willen zowel een kilometer- als een vrachtwagenheffing, ook de ChristenUnie en de SGP voeren zo’n vrachtwagenheffing in. Ter illustratie: D66 denkt dan aan 30 cent belasting voor iedere gereden kilometer.
GroenLinks-PvdA, de ChristenUnie en Volt kiezen voor extra geld voor het openbaar vervoer, D66 en GroenLinks-PvdA willen bijvoorbeeld het openbaar vervoer goedkoper maken in de daluren. Opvallend: de VVD komt slechts met ‘beperkte’ extra uitgaven als het gaat om bereikbaarheid.
Zorg
De zorguitgaven (106,4 miljard euro in 2024) zouden de komende jaren sowieso blijven oplopen. GroenLinks-PvdA doet daar nog eens bijna 5 miljard euro bovenop, onder meer door het eigen risico te verlagen van 385 naar 285 euro en het pakket uit te breiden. Andere partijen bevriezen het eigen risico.
VVD, Ja21 en SGP beknibbelen in totaal 200 miljoen euro op de zorg. De VVD doet dat onder meer door het basispakket niet langer automatisch mee te laten groeien met de stand van de wetenschap en de praktijk.
Kinderopvang
In het verkiezingsprogramma van de VVD staat te lezen dat de kinderopvang voor werkenden ‘bijna gratis’ wordt, maar uit de plannen die bij het CPB zijn ingeleverd, blijkt dat niet. Sterker nog: in het huidige kabinetsbeleid zouden alle ouders in 2027 96 procent van de kinderopvang vergoed krijgen, maar die maatregel draait de VVD helemaal terug, wat een bezuiniging van 2,3 miljard euro oplevert. Wel blijft een belastingvoordeel voor ouders (de inkomensafhankelijke combinatiekorting of IACK) in stand, goed voor 500 miljoen euro.
GroenLinks-PvdA wil de opvang van 0- tot 4-jarigen voor vier dagen in de week helemaal gratis maken. Ook wordt de buitenschoolse opvang voor basisschoolkinderen helemaal gratis. Dit kost de schatkist 10,5 miljard euro. Ook zullen volgens het CPB de wachtlijsten toenemen, omdat de arbeidsmarkt krap is.
Studiebeurs
Een opvallend voorstel staat in de doorrekening van Volt: de dit jaar heringevoerde basisbeurs wordt als het aan die partij ligt meteen alweer beperkt tot studenten die op kamers wonen. Wel laat Volt de overheidsuitgaven het hardst stijgen, met 5,8 miljard euro. VVD en CDA bezuinigen beide circa een miljard euro op onderwijs.
Vergelijken moeilijk
Doordat onder meer BBB, PVV en Pieter Omtzigt hun plannen niet hebben laten doorrekenen, is een goede financiële vergelijking tussen de programma’s niet te maken. VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz sneerde al naar Pieter Omtzigt tijdens het RTL-debat dat zijn programma daardoor een ‘menukaart zonder prijzen’ is.
Bij de vorige verkiezingen lieten nog tien partijen een doorrekening maken. Maar partijen klagen dat de modellen van het CPB niet alle effecten in ogenschouw zouden nemen, SP-leider Lilian Marijnissen weigerde omdat ze een ‘boekhoudersdebat’ vreest.
Al rekenden de ‘weigeraars’ wel buiten een gepensioneerd medewerker van het CPB. Wim Suyker rekende namelijk op eigen houtje hun plannen door en ontdekte dat al die partijen het overheidstekort - dat in 2028 zonder ingrijpen uitkomt op 3,6 procent - flink laten oplopen. Het opvallende is: de partijen die hun plannen wél voorlegden aan het CPB komen bijna allemaal op een láger begrotingstekort uit. CPB-directeur Pieter Hasekamp noemt dat een 'voorzichtige koerscorrectie'.
Klimaatneutraal in 2040?
Het is niet waarschijnlijk dat de plannen van politieke partijen voldoende zijn voor een klimaatneutraal Nederland in 2040, stelt het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een analyse van de verkiezingsprogramma’s. D66, Volt en GroenLinks-PvdA hebben dit streven in hun programma, maar zullen dus meer moeten doen.
De grootste opgave zit waarschijnlijk in het transport, de landbouw en de gebouwde omgeving. Neutraliteit in 2040 is mogelijk, mits maatregelen worden genomen om bijvoorbeeld CO2 op te slaan. ,,Maar bij alle partijen ontbreken de concrete maatregelen om dat mogelijk te maken”, aldus het PBL. Bovendien wil een partij als GroenLinks-PvdA liever niet inzetten op CO2-opslag: de partij wil hiermee alleen emissies compenseren die niet te vermijden zijn.
EU-lidstaten, dus ook Nederland, hebben afgesproken in 2050 klimaatneutraal te zijn. Het PBL kan op basis van de programma’s die er nu liggen niet beoordelen of dat gaat lukken. Daarvoor is nog te veel onzekerheid over het beleid ná 2040 en onvoorziene ontwikkelingen in de tussentijd.
