Amsterdam beleeft revival van het warenhuis

Ondanks de teloorgang van V&D en de Bonneterie beleeft Amsterdam een revival van het warenhuis zoals dat in de negentiende eeuw werd geconcipieerd. In december opent Primark aan het Damrak compleet met een nieuwe Beurspassage naar de Nieuwendijk. Volgend jaar zullen de twee gebouwen van Hudson's Bay gereed zijn op de plaats van de 'doodskist' van Fortis. Bouwfonds (tegenwoordig BPD geheten) heeft zich gemeld voor de herontwikkeling van het V&D-pand bij het Muntplein.

Bij alle warenhuizen, behalve V&D, is het architectenbureau Rijnboutt betrokken, als coarchitect van Primark/C&A, en als hoofdarchitect bij Hudson's Bay. De hoofdarchitect van C&A/Primark is de fameuze Amerikaan Robert Stern, een zelfverklaard postmodernist. Miniatuurwarenhuizen zijn er inmiddels ook, zoals het Zara/JD-complex aan de Nieuwendijk, met 5100 vierkante meter het kleinste. Hiervoor ontwierp Rijnboutt opvallende boogvormige etalages met een zandkleurige omlijsting. Er komen dus vele duizend vierkante meters winkeloppervlak bij. Nog steeds is en blijft de Bijenkorf het grootste met naar schatting 25.000 vierkante meter. C&A/Primark volgen daarna met 21.000 vierkante meter. Luchtfoto's illustreren nog het beste de omvang die de nieuwe retail in beslag neemt.

Rijnboutt maakte voor de panden aan het Rokin het ontwerp en is ook de schakel naar de gemeente toe - want er kijken veel partijen kritisch mee, van de Vrienden van de Amsterdamse binnenstad tot Bureau Monumenten en Archeologie.

De angst was begrijpelijk. Architect Frederik Vermeesch van Rijnboutt: "De glazen façade van het NRC-hoofdkwartier is op veel kritiek gestuit. Men was bang voor een precedentwerking dat de nieuwe winkels in dezelfde stijl zouden worden opgetrokken. Bij ons onderzoek naar de historie van het Rokin hebben we ons laten inspireren door de cityvorming van dat gebied in de negentiende eeuw." Tot die tijd werd de binnenstad van Amsterdam beheerst door een middeleeuwse structuur met stegen, smalle straten en kleine panden.

Grotendeels is dat nog steeds zo, zegt Vermeesch. Pas in de loop van de negentiende eeuw braken de warenhuizen de Kalverstraat, Leidsestraat en Nieuwendijk dat patroon open en werden ze de snelst groeiende bedrijfstak in de binnenstad. De Bijenkorf uit 1914, Peek en Cloppenburg kort daarna en De Bonneterie zijn er het bewijs van. De periode 1850-1920 was overigens overal in Europa een belangrijke periode voor het warenhuis: in die tijd ontstonden Au bon Marché in Parijs, Harrod's in Londen en Wertheim in Berlijn.

Architectuurcritici hebben zich al verbaasd over het historiserend karakter van de nieuwe warenhuizen, met speklagen, torentjes, erkers, bogen en mansardekappen. Was het modernisme van het oude C&A niet goed genoeg?

Vermeesch: "Ook bij Monumentenzorg was men ervan doordrongen dat het gebouw uit 1962 misplaatst was in de binnenstad en bovendien zoveel gewijzigd dat het oorspronkelijke karakter was verdwenen. Wij noemen de nieuwe winkels niet historiserend maar contextueel. Ze passen beter bij de omgeving. Het torentje van Primark verwijst naar de oude verzekeringskantoren op het Damrak, het linkerdeel van Hudson's Bay is een knipoog naar P&C door het gebruik van een licht getinte, beige steen en een symmetrische opbouw."

De kleur steen is bewust gekozen, zegt Vermeesch, omdat dit de oostzijde van het Rokin is die de avondzon vangt. Een reflecterende, warme gevel werkt dan uitnodigend.

Hudson's Bay is een nazaat van de enorme, neoclassicistische gevel van de Rotterdamsche Bank. Die breidde zich almaar uit in de eerste helft van de twintigste eeuw, totdat hij vervangen werd door de kolos van Mees Pierson, later Fortis in 1989. Rijnboutt heeft de volumes - de korrelgrootte - weer opgeknipt door de Pieterspoortsteeg te reconstrueren tussen de twee panden die bovendien in karakter verschillen. De architecten wilden niet langer een groot volume zoals Fortis was. Twee kleinere gebouwen passen beter bij de gevelwand van het Rokin.

Mag Rijnboutt uitpakken bij het Rokin met zijn breedte van 44 meter, aan de kant van de Nes is de toon anders. "De straat meet 3,60 meter en kenmerkt zich door een lateraal karakter. Je loopt langs de winkels en de etalages en krijgt per gevel een verschillende belevenis."

Aan het Rokin laten de warenhuizen zich daarentegen van een afstand goed bekijken. Niet te missen is de enorme glazen langwerpige koepel met een wybertjespatroon in het rechterdeel waaronder het restaurant staat gepland.

Grote kolomvrije oppervlaktes, dat is wat de retailontwikkelaars wensen, plus royale etalages. Er is volgens Vermeesch een evolutie waar te nemen in de warenhuistypologie, waaraan de architectuur moet voldoen. Dit heeft te maken met de omloopsnelheid van producten en de opslag van de voorraad.

"In de periode 1940-2000 bevond de voorraad zich in de warenhuizen en was de omloopsnelheid van collecties lager. Hierdoor hadden de warenhuizen een gesloten karakter. Want daglicht is funest voor de kleuren van de producten. Nu bevinden voorraden zich centraal buiten de stad en worden realtime aangevoerd. Daardoor kunnen de moderne warenhuizen veel opener zijn met grote etalages."

Deze architectuur die teruggaat naar de context is uitdrukkelijk geen reconstructie, zoals het rijtje panden aan de Vijzelgracht naast de Albert Heijn. Er worden andere accenten gelegd, zegt Vermeesch. Primark wil het torentje gebruiken als baken voor zijn eigen merk. En voor de Beurspassage heeft Arno Coenen, bekend van de Markthal in Rotterdam, de inhoud van een Amsterdamse gracht leeggekieperd op het gewelfde plafond. Hoewel nog niet open, is het nu al een druk gefotografeerd object aan de kant van de Nieuwendijk.

Gerelateerde artikelen

Marks & Spencer sluit Nederlandse vestigingen

Dit is het geheim achter het succes van Hudson's Bay

Vergrote Bijenkorf mikt op beleving