WK voetbal in Qatar: zo verdienden Nederlandse bedrijven aan het discutabele toernooi

Mkb’er Hans Verhoeven omschrijft zichzelf als ‘fanatiek’. Dus toen Qatar het wereldkampioenschap voetbal in 2022 kreeg toegewezen, was afwachten voor de directeur van waterleverancier MTD geen optie, schrijft Trouw. De Tilburger belde zelf het organisatiecomité. Met de ‘olympische loodgieter’ als bijnaam hoefde Verhoeven zich bij de Qatari nauwelijks nog te introduceren. Hij kon direct naar het Arabische schiereiland komen om zijn plan voor veilig drinkwater in de stadions te presenteren. MTD kreeg uiteindelijk niet één klus in Qatar, maar tien.

De organisatie vroeg Verhoeven ook voor de fanzones, kilometerslange festivalterreinen waar fans straks in Qatar de WK-wedstrijden op grote schermen kunnen volgen. In de ene fanzone zijn alcoholische dranken toegestaan, in de andere niet. Tel daarbij klussen op in nog te bouwen villa’s, op campings en in containerdorpen waar fans en vrijwilligers tijdens het toernooi verblijven; Verhoeven verwacht zo’n tien miljoen aan inkomsten te vergaren. Contracten en afspraken stuurt het comité volgens Verhoeven altijd via Whatsapp. Aankondigingen bellen ze door, zoals laatst nog. “Hans, hou er rekening mee dat er nog heel veel werk aankomt.”

Nederlandse bedrijven adviseerden, ontwierpen en bouwden aan omstreden WK

MTD is bepaald niet het enige Nederlandse bedrijf dat goed verdiende aan het komende WK. Het toernooi is al jaren zeer omstreden. Qatar verwierf het WK door omkoping van diverse Fifa-bestuurders en de honderdduizenden arbeidsmigranten die de stadions en de infrastructuur bouwden, werkten en leefden vaak onder erbarmelijke omstandigheden. Mensenrechtenorganisaties spraken van dwangarbeid en schatten dat enkele duizenden arbeiders zijn omgekomen. Toch adviseerden, ontwierpen en bouwden Nederlandse bedrijven mee aan sleutelprojecten die het WK mogelijk maken. Van havens, metrolijnen en wegen tot aan de stadions zelf. Daar waren vaak miljoenen mee gemoeid.

Zo bouwde een dochteronderneming van Interbeton, onderdeel van het Bunnikse bouwbedrijf Bam, voor bijna 60 miljoen euro een wolkenkrabber waar het organisatiecomité in zetelt. In de 215 meter hoge Al Bidda-toren ontfermde het omstreden Supreme Committee for Legacy & Delivery zich met een potje van 220 miljard dollar over de voetbalfaciliteiten en alle benodigde, omliggende infrastructuur.

Meeste arbeiders kregen een jaar lang geen salaris

De toren, bovendien verlicht door Philips, wordt daarom ook wel de ‘voetbaltoren’ of ‘het huis van Qatars voetbalfamilie’ genoemd. In 2014 kwam de toren in opspraak omdat de arbeidsmigranten die het zeer luxueuze interieur vervaardigden - compleet met geëtst glas, handgemaakte Italiaanse meubelen en verwarmde toiletten - sjouwden en bouwden in omstandigheden die leken op moderne slavernij. Kosten van het interieur? Zo’n drie miljoen euro. Tegelijkertijd kregen arbeiders te weinig voedsel, leefden zij in overvolle, met kakkerlakken vergeven kampen en kregen de meesten een jaar lang geen salaris. Uit documenten waarover Amnesty beschikt blijkt dat zij bij elkaar recht hadden op minstens vier ton aan achterstallig salaris.

Tekst gaat verder onder de foto.

In de Al Bidda-toren besliste het comité onder andere hoe ongeveer twee miljoen WK-bezoekers vanaf half november zullen worden ontvangen. De oude luchthaven was ontoereikend voor de verwachte toestroom, en een beoogd vliegveld in aanbouw was dat ook. Daarom breidde Qatar het al in aanbouw zijnde Hamad International Airport speciaal uit voor het WK. Dat vliegveld is nu operationeel, mede dankzij duizenden arbeidsmigranten uit Bangladesh, Oeganda en de Filippijnen. De Noorse journalist Havard Melnaes zag in 2017 hoe zij daar twaalf uur zwoegden in de hitte, voor een dagloon van zeven dollar, een derde van wat ze beloofd was.

Frijns Staal uit Limburg leverde materiaal voor terminal, hangar en brandweerkazernes

Het Limburgse Frijns Staal, dat al jaren tientallen miljoenen verdient in Qatar, leverde in 2011 staal voor een terminal, een hangar en twee brandweerkazernes op het vliegveld. Ook een afvalverwerkingsstation en een administratief kantoor werden met het Limburgse staal gebouwd. Uit een bedrijfsdocument met projecten van Frijns in Qatar, ondertekend door eigenaar Rob Frijns en de Qatarese Kamer van Koophandel, blijkt dat het bedrijf 24 miljoen Qatarese rial verdiende met vijf bouwprojecten op het vliegveld. Omgerekend is dat bijna vijf miljoen euro. Zes maanden later kregen zij daar nog twee opdrachten bij van bijna tweeënhalf miljoen euro.

Bouwen was voor de oliestaat na toewijzing van het WK in 2010 direct noodzaak, want Qatar was niet toegerust op het organiseren van zo’n toernooi. Bijna alle benodigde faciliteiten moesten nog gebouwd worden. De havens in Qatar waren bovendien te klein of verouderd. Daardoor was aanvoer over zee van het bouwmateriaal, bestemd voor de WK-infrastructuur, lastig. Dus werd een deel van de woestijn omgeploegd voor het grootste havenontwikkelingsproject ter wereld, de New Doha Port.

Amersfoorts Royal HaskoningDHV schreef plan voor 26 km2 grote haven

Het Amersfoortse ingenieursbureau Royal HaskoningDHV schreef voor 33 miljoen dollar (destijds zo'n 22 miljoen euro) samen met een Brits bureau een ‘gedetailleerd technisch masterplan’ voor de 26 vierkante kilometer grote haven, meldde vakblad Hydro International destijds. Een woordvoerder zegt dat Royal HaskoningDHV daar zelf 15 miljoen euro aan over hield. Daarin stonden onder andere graaf- en baggeradviezen, en hoe golfbrekers en kademuren te bouwen. Het plan beschreef ook de bouw van een nieuwe marinebasis in de haven, van waaruit de Qatarese marine de luchtveiligheid waarborgt tijdens het WK. Met dat project viel de uitbreiding van een al bestaande scheepswerf, waarmee Royal HaskoningDHV volgens de woordvoerder ongeveer vijf ton verdiende, in het niet.

De Amersfoorters gingen op drie handelsmissies naar Qatar. Eén stond onder leiding van oud-voetballer en toernooiambassadeur Ronald de Boer en het ministerie van buitenlandse zaken (BuZa). Die laatste richtte in 2012 nog een speciale taskforce op om commerciële kansen rond het WK te benutten. BuZa sommeerde deelnemende bedrijven zelfs ‘cadeautjes van hoge kwaliteit’ mee te nemen om de Qatari in te palmen. Een week voor Qatar het WK kreeg, had de Nederlandse overheid al contact opgenomen met de oliestaat over alle bijdragen die onze bedrijven zouden kunnen leveren. Dat waren er in theorie veel, bleek ook uit een presentatie die een Qatarese delegatie eind 2019 aan het ministerie gaf. Daarin identificeerden zij 62 aan het WK gelieerde sectoren waar kansen lagen voor de BV Nederland.

BuZa wilde economische kansen balanceren met de mensenrechtensituatie

Bij de oprichting van de taskforce in 2012 was de lange geschiedenis van mensenrechtenschendingen in Qatar allang bekend bij BuZa, zo blijkt uit interne correspondentie, maar het ministerie wilde economische kansen ‘balanceren’ met de mensenrechtensituatie. Toen de mensenrechtenschendingen rond de bouw van het WK bekend werden, mailden bezorgde ambtenaren bij het ministerie vooral heen en weer over de gevolgen voor de Nederlandse commerciële activiteiten aldaar.

De taskforce werd uiteindelijk in 2019 opgeheven, toen volgens BuZa alle opdrachten waren vergeven. Overigens had niet elk bedrijf in Qatar die taskforce nodig voor nieuwe clientèle. Sommigen deden al langer zaken in de oliestaat. Anderen belden de WK-organisatie gewoon of werden door Qatar zelf benaderd om mee te doen in lucratieve aanbestedingen.

Ook Boskalis raakte in opspraak

Zo versloeg het Papendrechtse baggerbedrijf Boskalis, samen met een Zuid-Koreaanse partner, zeven concurrenten bij de aanbesteding om het masterplan van Royal HaskoningDHV uit te voeren. De Zuid-Koreanen werden in 2014 al eens betrapt op mensenrechtenschendingen. Ook Boskalis raakte toen in opspraak, omdat het destijds met de Zuid-Koreanen samenwerkte. Boskalis zei daarna niet meer als onderaannemer in Qatar te zullen werken, maar deed het bij dit project opnieuw.

Volgens de projectwebsite van de verantwoordelijke Qatarese overheidsinstantie, die alle gewonnen aanbestedingen plus bedragen publiceerde, bedroeg de projectwaarde meer dan een miljard Qatarese rial. Dat was destijds ongeveer 226 miljoen euro. Samen groeven zij daarvoor onder andere in het beoogde havengebied een toegangskanaal van zeven kilometer. Daarvoor baggerde Boskalis voor de kust ruim acht miljoen kubieke meter aan keihard bodemgesteente. Van dat gesteente maakten zij de kademuren voor het kanaal, zoals Royal HaskoningDHV voorschreef.

Verdronken Filipijnse arbeidsmigrant

Ook hoofdstad Doha zelf was in die jaren een bouwput. Zo legde Qatar een gloednieuw metrostelsel met honderd stations en drie lijnen aan, waarmee voetbalfans tijdens het WK snel van A naar B kunnen. Bij de aanleg vielen zeker vier doden, zo bevestigde een medewerker van de Qatarese spoorwegmaatschappij Qatar Rail in 2017. Op een regenachtige dag begin 2016 verdronk een Filipijnse arbeidsmigrant nadat de metrotunnel die hij groef was overstroomd. Een half jaar later stopten tientallen Keniaanse arbeiders met werken omdat zij twee maanden geen salaris en eten hadden gekregen. Ook zag Qatar Rail in 2016 een toename in handverwondingen, omdat arbeiders vaak zonder beschermende handschoenen werkten.

Toparchitect Ben van Berkel, bekend van onder andere de Erasmusbrug en het Centraal Station in Arnhem, ontwierp met zijn Amsterdamse architectenbureau UNStudio bijna een derde van alle stations. De Duitse spoorwegmaatschappij Deutsche Bahn en Qatar Rail, beiden hoofdontwikkelaars van het project, benaderden hem. Van Berkel dacht bij het ontwerpen aan alles. Zo is de keramische betegeling een hommage aan de Arabische architectuur en heeft elk station een eigen bidruimte. Voor het ontwerp van de bewegwijzering en informatievoorziening op alle honderd stations betrok hij het eveneens Amsterdamse ontwerpbureau Mijksenaar.

Informatie over verdiensten aan WK 'niet iets voor in de krant'

Qatar trok voor het metrostelsel bijna 40 miljard dollar uit. De komende jaren ontwerpt Van Berkel nog tientallen stations voor een nog te bouwen lijn. Hoeveel hij eraan verdiende, wil Van Berkel niet zeggen omdat hij het ‘niet iets voor in de krant’ vindt. Het enige wat hij erover kwijt wil is dat het ‘niet om schokkende bedragen’ ging en dat hij ‘er geen 20 procent winst op krijgt’. Ook Aad Kalkman, zakelijk directeur van Mijksenaar, wil niet kwijt hoeveel het bureau verdiende, maar noemt de opdracht ‘groot en vooral ook leuk’. Zijn collega Machteld Kors, directeur strategische ontwikkeling, wil het bedrag dat Mijksenaar ervoor kreeg eveneens niet delen. Dat bedrag vereist volgens haar ‘echt nuance en context die in de breedte van dit stuk niet worden gegeven’, laat ze per mail weten.

Ingenieursbureau Arcadis weet niet wat het zelf in Qatar verdiende

Nederlandse ontwerpers vielen sowieso in de smaak in Qatar. Het Amsterdamse ingenieursbureau Arcadis ontwierp voor 20 miljoen euro nog eens tien stations aan een andere metrolijn, wat een woordvoerder bevestigd. Daarnaast werkte Arcadis mee aan de bijna 200 kilometer lange Al Majd-snelweg, met een speciale afslag voor elk WK-stadion. Daarmee was 1,3 miljard euro gemoeid. Arcadis weet volgens een woordvoerder niet wat het zelf eraan verdiende. Volgens een andere woordvoerder zijn de verantwoordelijken voor dat project al weg bij het bedrijf, en hebben zij die informatie met hen meegenomen. Opvallend, want de zevenbaansweg was een paradepaardje voor Arcadis, als langste snelweg in de oliestaat.

In de aanloop naar het WK was en is ook de huisvesting een probleem, want in Qatar is er nog steeds een groot tekort aan hotels. Om dat op te lossen, maar ook om Qatar een moderne aanblik te geven met al het westerse voetbalbezoek, verrees met Lusail City een compleet nieuwe stad. De stad is van alle ontwikkelingsprojecten de grootste in aanloop naar het WK.

Uit het eerder genoemde bedrijfsdocument blijkt ook dat Frijns in Lusail voor vijf ton een centrale bouwde die de stad van elektriciteit voorziet. Voor omgerekend een kleine miljoen euro hielp het ook mee aan twee parkeergarages in de stad. Een niet nader gedefinieerd project in Lusail, waarvoor Frijns steunbalken leverde, leverde het bedrijf ongeveer anderhalf miljoen euro op. Omdat Qatar vanwege de zeeligging soms overstroomt, was ook Bam in de stad aanwezig; om twee pijplijnen ter afwatering aan te leggen, allebei meer dan een kilometer lang. Daarvoor ontving het volgens hun website tien miljoen euro.

Lusail is ook de thuishaven van het Lusail-stadion, met plek voor 80.000 mensen. Dat nieuw gebouwde stadion is onder andere het decor van de WK-finale en wordt verlicht door Signify, voorheen Philips Lighting. Daarvoor kocht het speciale ledlampen uit Eindhoven, die ook de verlichting verzorgen in de andere zeven stadions. Daarmee heeft Qatar een primeur; met die verlichting is op het WK een lichtshow bij een goal mogelijk. Ook kunnen de stadionlampen bij een penalty alles verduisteren behalve het zestienmetergebied.

De BV Nederland sterk maken in de regio

Toenmalig Philips-manager Erdem Soyal, ook een van de voortrekkers van de taskforce, regelde de deal in Qatar. In het Algemeen Dagblad zei Soyal ook het mkb mee te willen trekken naar Qatar om ‘de BV Nederland sterk te maken in de regio’. Voor Philips zelf is dat wel gelukt, want Soyal had ook antwoord op de vraag hoeveel de verlichting in al die stadions opleverde. “Dan praat je over miljoenen.”

Frijns Staal wilde niet reageren op vragen. Arcadis en Boskalis verwezen naar eerdere gepubliceerde persberichten en krantenartikelen over hun werkzaamheden in Qatar.