Economie is meer dan winstbejag

Een studie economie of een MBA-bedrijfskunde blijkt 'een jarenlange training in egoïsme.' Amerikaans onderzoek onder afgestudeerden heeft uitgewezen dat zij er significant minder sociaal en altruïstisch op zijn geworden. "Fascinerend! Dat zijn onze grootste opleidingen," zegt VU-hoogleraar Govert Buijs. "Zo sturen wij jaarlijks duizenden mensen de samenleving in."

Het is maar één voorbeeld dat Buijs graag geeft om de impact te laten zien van de klassieke kijk op de economie. Studenten wordt bijgebracht dat winstbejag en welbegrepen eigenbelang van elkaar tot op het bot beconcurrerende ondernemers als vanzelf leidt tot het optimale resultaat voor ons allemaal. Maar of dat ook zo is?

En dan zijn de studenten nog maar een klein voorbeeld. Hele markten zijn nu doortrokken van diezelfde economische manier van denken. Buijs noemt het 'transactionisme'. Alles wordt teruggebracht tot snelle deals met de prijs als enige criterium. "Jij schuift mij een pot pindakaas toe en ik geef jou het geld, voor de rest hebben we niets met elkaar te maken. Maar je merkt dat we daar ongelukkig van worden. We willen tegenwoordig meer weten: wat er in zo'n pot zit, dat het eerlijk geproduceerd is."

Of denk aan een openbare aanbesteding, zoals gemeenten die nu moeten doen voor de thuiszorg. "Dat moet allemaal anoniem, er is een verbod op overleg. Een goede reputatie helpt je niet. Er is maar één winnaar en dat is de laagste bieder. Alle andere overwegingen worden gecriminaliseerd."

Maar of zo'n enge opvatting van marktwerking nou de beste resultaten geeft? Om dat te onderzoeken is vorig jaar de Goldschmeding Foundation opgericht, met een flinke hap uit het kapitaal van Frits Goldschmeding, de grote man achter de uitzendbureaus van Randstad. Buijs werd benoemd op de bijbehorende leerstoel aan de VU. Van daar zal hij zich bezighouden met de vraag of de economie erbij gebaat is als er meer is dan concurrentie alleen. Of de economie ook kracht ontleent aan samenwerking, deugdzaamheid, mensen die elkaar iets gunnen en meer van dat soort zachte krachten, die volgens de klassieke kijk op de economie geen rol mogen spelen.

"Bij de thuiszorg zie je nu een enorme drang om onder de kostprijs te gaan zitten," zegt Buijs. "De politiek is blij: ze zijn lekker weinig kwijt. Maar hoe zit het met de kwaliteit? En valt de organisatie straks alsnog om? Wat een waanzin! Waarom zou je daarover niet gewoon overleggen? Samen vaststellen: wat is goede zorg? Dat is toch veel constructiever? En zo gaat dat toch overal waar mensen werken? Natuurlijk moet je oppassen dat ze niet te dikke maatjes worden, kijk naar Jos van Rey. Maar de markt is nu zo georganiseerd dat er geen relaties mogen ontstaan. Terwijl het heel rationeel is om dat wel te doen."

"We willen van een cultuur zonder gesprek en alleen communicatie via offertes naar samenwerking. Samen zoeken naar een gedeeld belang is misschien zelfs wat een economie sterk maakt. Wij noemen dat met een oud-Grieks woord agapè, de zorg voor een ander, als onderdeel van de zorg voor jezelf. Zoals het Bijbelse gebod om je naaste lief te hebben als jezelf. Je kunt jezelf niet afzonderen."

Zoals de economie er meteen onder te lijden heeft als de samenleving in chaos verzandt. "Als het vertrouwen daalt, loopt de economie ook stroever, door enorme transactiekosten. Dat willen we ook laten zien, dat het in de economie aankomt op het zoeken naar win-winsituaties. Zodat ondernemers ook bedenken dat dit goed is. Dat ze weten: we zijn gekke Henkie niet, als we een samenwerking aangaan."

Zachte krachten, heet dat dan. Dat zegt toch eigenlijk genoeg over hoe daar in de economische wetenschap tegenaan wordt gekeken?

"De laatste jaren wordt hoe langer hoe meer duidelijk dat de zachte waarden keihard zijn. Dat dit eigenlijk de harde waarden zijn en bepalend, ook voor economische groei."

Maar ervan uitgaan dat mensen elkaar altijd vinden in een gedeeld belang en dat dit het beste is voor iedereen, is toch naïef?

"We moeten de ogen niet sluiten voor de rauwe werkelijkheid, waar wel degelijk mensen bezig zijn met het vergaren van zoveel mogelijk macht en geld. Maar het punt is: volgens de klassieke theorie kan je niet eens zeggen dat daar iets mis mee is. De theorie stimuleert het zelfs. Kijk naar de belastingschandalen die nu via Panama aan het licht komen. Ineens krijgen we een klein beetje zicht op anonieme en ongecontroleerde geldstromen die op geen enkele manier worden verantwoord naar de maatschappij."

"Want een goed werkende economie is nooit vanzelfsprekend. Daar moeten we voortdurend voor knokken. En daar moet de samenleving bedrijven op aanspreken, door consumentenmacht te organiseren. Je merkt dat reputaties heel belangrijk zijn geworden. Bedrijven verantwoorden zich veel meer, met een apart hoofdstuk over milieu en een sociaal jaarverslag. En dan zie je dat er ook bedrijven zijn die goed willen doen."

Buigen jullie je ook over de flexibilisering van de arbeidsmarkt? Als we het over win-winsituaties hebben: uitzendwerk is geen keuze die van beide kanten met evenveel enthousiasme wordt gemaakt. Is dat niet ongemakkelijk, omdat het daar voor Goldschmeding allemaal begonnen is?

"In de samenleving moeten we op zoek naar nieuwe combinaties van flexibiliteit en zekerheid. Zoals CNV-voorzitter Jaap Smit zei: flex is te flex, vast is te vast. Uitzendwerk is maar één vorm van flexwerk en daar kan je inderdaad van zeggen dat de component zekerheid onvoldoende geregeld is. En dat geldt zeker voor dat hele zzp-gebeuren, waar het helemaal de vraag is of ze zich verzekeren tegen ziekte en hoe ze hun pensioen regelen. Vernieuwing van de arbeidsmarkt is een thema dat binnen de Foundation prima aan de orde gesteld kan worden."