Wanneer het mis is gegaan? Pakweg twaalfduizend jaar geleden. Waar de mensheid zich tot dat moment in leven had gehouden met jagen en noten en vruchten verzamelen, plantte iemand een zaadje en wachtte tot het opkwam. De landbouw ontstond. Mensen trokken niet meer rond, ze bleven op één plek.
Twaalfduizend jaar geleden, op de tijdschaal van de evolutie is dat niks. "Als je de evolutie van de mens als een uur ziet, is de periode van jagen en verzamelen 59 minuten en 43 seconden. De laatste 17 seconden zijn de landbouwrevolutie. En met landbouw is het misgegaan."
Zegt evolutionair psycholoog Mark van Vugt (48). Samen met Ronald Giphart schreef de oud-Hengeloër het boek Mismatch waarin ze de gevolgen van dit omslagpunt uitputtend behandelen. "Op dat moment veranderde de samenleving fundamenteel. Van jagers en verzamelaars, die rondtrokken, gingen wij ons vestigen. We werden boeren."
Het lijkt futiel, maar dat is schijn. "Op zich was het hartstikke goed. Toen konden we veel meer kinderen krijgen, want we hoefden ze niet meer mee te zeulen. Er was genoeg voedsel. Er ontstonden grote gezinnen. Maar ook sociale ongelijkheid en hiërarchie."
Wat vooral ontstond, was bezit. En bezittingen moesten worden verdedigd. Om dorpen en steden kwamen wallen en later muren. Binnen de gemeenschappen ontstonden nieuwe sociale structuren en verschillende beroepen. Ambtenaar, handwerkman, soldaat. De maatschappij ontwikkelde zich snel en van de mens werd gevraagd zich daarop aan te passen. En dat ging niet soepel. 'Ons stenentijdperkbrein', zoals Mark van Vugt het noemt, hobbelde achter de ontwikkelingen aan en dat doet het nog steeds. "Wat niet wil zeggen dat we stoppen met evolueren. De moderne informatiemaatschappij vraagt veel in termen van cognitieve vaardigheden. Er vindt nog steeds selectie plaats op intelligentie. Elke generatie scoort hoger op IQ-testen dan de vorige."
Van mismatch is sprake, schrijven Van Vugt en Giphart, 'wanneer ons brein door snel veranderende omstandigheden op het verkeerde been wordt gezet en we gedrag gaan vertonen dat tegen onze evolutionaire belangen indruist'. Een van de meest aansprekende voorbeelden in het boek is de anticonceptiepil. Het gebruik ervan heeft geleid tot een fundamentele mismatch tussen huwelijkspartners. "Bij pilgebruik doet het lichaam alsof het zwanger is, en zwangere vrouwen hebben een andere partnervoorkeur dan niet-zwangere vrouwen." "Het probleem ontstaat als een vrouw die aan de pil is haar partner ontmoet en dan van de pil afgaat om kinderen te krijgen. Niet aan de pil vindt ze haar partner ineens minder fysiek aantrekkelijk. Als je niet aan de pil bent, dus zwanger kunt worden, heb je een voorkeur voor een mannelijke man. Gaat een vrouw dan aan de pil, dan gaat ze voor een meer zorgzame man. Dat is een mismatch. Je hebt dus eigenlijk de verkeerde man gekozen om kinderen mee te krijgen." De gevolgen laten zich raden. Volgens Mark van Vugt leidt het geen twijfel dat veel echtscheidingen hier op terug te voeren zijn. "Aantoonbaar gaan die huwelijken ook slecht. De partnerkeuze wordt bepaald door zaken die vaak buiten ons bewustzijn plaatshebben."
Mark van Vugt is hoogleraar evolutionaire en organisatiepsychologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en gasthoogleraar in Oxford. De oud-leerling van de Bataafse Kamp heeft er een flink aantal standplaatsen opzitten. Na Groningen en via Maastricht trok hij met zijn vrouw, die neuropsychologie heeft gestudeerd, naar het Engelse Southampton, waar ze tien jaar zouden blijven. "Het was 1995, een moeilijke tijd voor Nederlandse universiteiten. Er waren geen vaste plekken, zelfs geen tijdelijke." Universitair docent in Southampton leek hem wel wat. Hij is voetbalgek. "Arsenal had net dat jaar Dennis Bergkamp gecontracteerd." Bovendien hield hij van kindsaf aan al van Engelse muziek. "Van Beatles tot Echo and the Bunnymen en The Cure."
Professor kon hij worden in Canterbury, het historische pelgrimsstadje in Kent, waar het hoofd van de Anglicaanse kerk zetelt. "We hadden net een zoon gekregen en het leek ons leuk in een kleinere stad te wonen. We gingen er voor onze rust heen, maar toen we er kwamen bleek het te rustig. Wetenschap is een internationale business."
Terug in Nederland, het land volgens Mark van Vugt dat mismatch ervaart in de omgang met leiders. "We zijn van oudsher egalitaire boeren en vissers. We houden niet van hiërarchie en machtsverschillen. Ik heb er geen data over, maar boerengemeenschappen hebben altijd bestaan uit kleine zelfstandigen die geen bazen boven zich hadden en niet wilden. Tukkers hebben volgens mij meer moeite om met bazen en met statusverschillen om te gaan dan westerlingen. Ze hebben respect voor notabelen, maar dat moet wel verdiend worden."
Beetje eigen baas
De samenwerking met Ronald Giphart ontstond toen deze gastschrijver werd op de VU. Giphart toonde zich geïnteresseerd in Van Vugts nieuwe vakgebied van de evolutionaire psychologie. Het mooie van hun boek Mismatch is dat er diepgravende analyses worden gegeven, maar dat de suggesties voor 'oplossingen' van mismatches veelal eenvoudig zijn en in feite meteen uitvoerbaar.
"Als we nou met z'n allen een samenleving creëren waarin ons brein en lichaam gedijen." Geen utopieën. "Een land met niet al te grote verschillen tussen inkomen en hiërarchie. Waar iedereen een beetje eigen baas is, een eigen zzp'er. En waar kinderen naar school gaan, niet om te concurreren met leeftijdsgenoten, maar om beter samen te werken op een school waar aan Bildung en vorming wordt gedaan." Hij verwijst graag terug naar de oersamenleving, waar kinderen van verschillende leeftijd met elkaar speelden in een natuurlijke leeromgeving. "Er waren geen scholen en dus geen klassen met allemaal leerlingen van dezelfde leeftijd. Heel goed. Want wat krijg je als ze allemaal dezelfde leeftijd hebben? Competitie en haantjesgedrag, en daardoor jaloezie, en een laag zelfbeeld bij wie het niet haalt. Als je jongere en oudere kinderen bij elkaar zet, kunnen de oudere wennen aan de rol die ze later zullen innemen."
Zelf heeft Mark van Vugt op de Daltonschool, locatie Vöcker, in Hengelo gezeten. "Daar doen ze dat een beetje. En bij sportverenigingen zouden we het ook moeten doen. Waarom hebben we eerstejaars- en tweedejaarselftallen? 11-jarigen kunnen veel leren van 12-jarigen en omgekeerd kunnen 12-jarigen hun leiderschap tonen. Ik vind het zo raar dat dit natuurlijke leerproces uit de maatschappij is gehaald."
Ook vindt hij het vreemd dat meisjes en jongens hetzelfde worden behandeld in het onderwijs. "Terwijl we weten dat hun breinen anders werken. Zou simpel anders kunnen."
Wat te denken van een andere inrichting voor schoolpleinen? "Die moeten we meteen groener maken met planten en bomen en een stroompje erdoorheen. Een groen schoolplein is voor jongetjes beter dan grijs. Jongens hebben beweging nodig. Er is een aantoonbare toename van concentratie als ze in de pauze in plaats van op een grijs op een groen schoolplein de pauze hebben doorgebracht."
Groen is ook goed voor volwassenen. "Onze voorouders bewogen, wij zitten in een kantoor. Zou je niet een enorme creativiteitsslag kunnen maken, waar Nederland volgens de regering om zit te smachten, door met elkaar te bewegen? Ga als directie van een bedrijf wandelend vergaderen in een bos en kom er pas uit als je het antwoord weet. Daar geloof ik echt in."
En raak elkaar eens aan. "Bewegen, lachen, massage, vrijen hebben dezelfde evolutionaire functie om ons beter te doen voelen en de band met elkaar te versterken. Zelfmoord komt meer voor in landen waar mensen minder fysiek contact met elkaar hebben. Aanraken is belangrijk om een goede relatie te onderhouden met elkaar. Wij vinden dat al snel een ongewenste intimiteit."
Avonturiers
Terug naar het onderwijs. De omgang met hyperactieve en autistische kinderen, meestal jongens "Wij behandelen ze als patiënten! Maar in de oertijd hadden zulke kinderen wel degelijk kansen en mogelijkheden die wij nu niet genoeg onderkennen. Het waren avonturiers die later misschien goede jagers werden." Hyperactief, vroeger werd gezegd dat zo'n kind 'een beetje druk' was. "Exact, en er kwam niet meteen een heel team psychologen en sociaal werkers op af. We zijn te georganiseerd, dat is een probleem in Nederland."
Een wel zeer specifieke groep jongeren trof Mark van Vugt bij de jongste lichting spelers van voetbalclub Southampton F.C.. "Als sociaal psycholoog heb ik gezien hoe belangrijk het is die jongens goed te begeleiden vanuit de club. Prachtig om te doen. Elke club zou aan de mentale begeleiding van jeugdspelers moeten doen."
Ronald Giphart en Mark van Vugt: Mismatch. 22,50 euro. Uitgeverij Podium. Verschijnt rond 18 januari.
