Elk huisje heeft z’n kruisje, en dat geldt ook voor familiebedrijven. Natuurlijk heeft een familiebedrijf vooral voordelen, maar er is ook een andere kant van de medaille: de pijn die ontstaat wanneer verwachtingen niet uitkomen of wanneer afwijzing door de belangrijkste mensen in je leven, je ouders, plaatsvindt. Helaas kom ik zulke situaties vaak tegen. Als opvolgerscoach help ik meestal om de zaken in goede banen te leiden vóór de bedrijfsopvolging, maar soms coach ik iemand zoals Hans. Hij loopt inmiddels al veertig jaar rond met onverwerkte pijn en wrok door de keiharde manier waarop hij werd afgewezen als opvolger.
Afwijzing na keihard werken
Hij was niet de oudste, maar als derde zoon dacht hij toch in aanmerking te komen voor het familiebedrijf van zijn vader. Net als zijn twee broers had hij altijd keihard en vol trots meegewerkt wanneer hij vrij was van school. Zelfs zijn eerste salaris verdiende hij daar. Destijds gold de dienstplicht, en daarom ging hij in dienst. Toen hij terugkeerde, bleek de situatie thuis ingrijpend veranderd.
Hans’ vader had besloten dat er geen plek meer voor hem was binnen het bedrijf. Dit werd afgedaan met een botte opmerking waarin zijn vader zei dat Hans maar moest gaan solliciteren. Hans vertelt nu, veertig jaar later, tegen mij: „Ik had altijd andere ideeën, en die werden gewoon niet begrepen.” Sinds die onverwachte afwijzing voelt hij zich als een vreemde eend in zijn eigen familie.
Anno 2025 loopt Hans dus nog steeds rond met een enorme deuk in zijn gevoel van eigenwaarde. Ook kan hij geen grenzen trekken en is hij veel te goed voor zijn eigen mensen, vaak ten koste van zichzelf. Hij startte namelijk na enkele jaren een eigen transportbedrijf. Hij wil heel graag aardig gevonden worden en hij laat niet meer het achterste van z’n tong zien. Sinds het overlijden van zijn vader wordt hij overspoeld met een diep verdriet, zwaar gemoed en zelfs boosheid. Hij voelt rancune naar zijn broers nu de erfenis verdeeld wordt. Hij wil niet weer worden overgeslagen.
Er is zoveel misgegaan in het verhaal van Hans en hoewel ik blij ben dat hij nu met zijn pijn aan de slag gaat, voel ik plaatsvervangende spijt omdat ik weet dat het zo niet had gehoeven. Hoewel er tegenwoordig veel meer aandacht is voor het goede gesprek, gevoel en reflectie gaat het ook in deze tijd nog geregeld mis. We zijn ook geen robots en communicatie in het algemeen is moeilijk, laat staan met familie.
Een ‘nee’ van ouders klinkt harder
Er kan veel meer mis gaan. Een afwijzing door een ouder komt veel harder aan dan een afwijzing van iemand anders, zoals je werkgever of een partner. Er is een wetenschappelijke theorie (IPARTheory) die dit onderschrijft. Afgewezen kinderen worstelen later in het leven vaker met autonomie, zelfregie, hechting, het zelfbeeld, het aangeven van grenzen en het professioneel functioneren.
Gevoelsmatig weet iedereen dat een ‘nee’ van ouders harder klinkt, maar toch wordt er vaak zakelijk gekeken naar de keuze tussen kinderen als het gaat om de geschikte opvolger. Dat is deels terecht, maar als dit zakelijke besluit niet op een menselijke, eerlijke en open manier wordt besproken tussen ouder en kind, is het risico op emotionele schade bij het kind groot. Als ouder heb je namelijk een bijzondere rol: bij jou ontwikkelt je kind het eerste gevoel van veiligheid. Daarom heeft een ouderlijke afwijzing directe invloed op het gevoel van eigenwaarde en het gevoel erbij te horen.
Mensen die een afwijzing door een ouder hebben te verwerken kunnen in het latere leven heel bescheiden worden, leiderschap vermijden en lastige gesprekken uitstellen. Alles om niet nog een keer te worden afgewezen. Ook situaties waarin ze beoordeeld kunnen worden of waarin ze te zichtbaar moeten zijn, mijden ze liever. Of ze worden erg volgzaam en ze gaan pleasen. De angst om iemand teleur te stellen zit diep, dus stellen ze liever geen grenzen en conflicten worden ontweken. Perfectionisme of bewijsdrang liggen op de loer.
Hoe breng je de negatieve boodschap dan wel aan je kind?
Er valt veel te doen om de genoemde psychische schade te voorkomen. Ik kan met algemene tips komen als ‘praat met je kind’, ‘wees duidelijk, open en eerlijk’, ‘luister ook naar wat je kind te vertellen heeft’ en ‘wijs niet de persoon af maar zijn of haar werkwijze of gedrag’. Alleen zijn deze tips niet voldoende, omdat één perfect gesprek niet een garantie is op het voorkomen van emotionele schade bij het kind. Het gaat ook om hoe verwachtingen zijn opgebouwd en om hoeveel invloed het kind heeft gehad op dit besluit. Is er überhaupt ooit een eerlijke kans geweest, of blijkt nu van niet?
Als de boodschap in één gesprek uit de lucht komt vallen, dan kan het gesprek nog zo goed zijn geweest, maar dan is de onverwachte teleurstelling wel erg groot om te verwerken. Maak het besluit op z’n minst goed uitlegbaar, want begrip helpt bij de verwerking. Het allerbeste: begin zo vroeg mogelijk met opvolging bespreekbaar maken aan de keukentafel. Vraag naar ideeën en intenties, luister en wees zelf duidelijk over wat jij vindt en hoe jij gaat kiezen.
Als je dit leest en je herkent de pijn van zo’n afwijzende boodschap dan is er één ding dat echt helpt: zoek iemand bij wie je wél terechtkunt en spreek hardop uit waar het pijn doet. Stop je emoties niet weg, bevries ze niet in de tijd, maar heb er blijvende aandacht voor zodat je pijn geleidelijk kan evolueren tot berusting of misschien zelfs begrip. Sociale steun en een luisterend oor is de krachtigste vorm van herstel. Het gaat helpen om weer regie te voelen om uiteindelijk je eigen keuzes te maken waar jij gelukkig van wordt.
Lees ook: AI helpt familiebedrijven sneller keuzes maken bij opvolging: ‘Meer ruimte voor écht gesprek’
