Satire in jouw bedrijf: durf jij het aan?

Stel je eens voor dat dit soort satire-initiatieven heel normaal zouden zijn op de werkvloer. Wat zou er dan gebeuren? En terwijl ik dit schrijf moet ik ook gelijk denken aan een quote die mij altijd is bijgebleven van Joe Randazzo, een Amerikaanse komedieschrijver, stand-up comedian en improvisator.

‘Satire moet altijd een vrije samenleving vergezellen. Het is een absolute noodzaak. Zelfs in de meest repressieve middeleeuwse koninkrijken begrepen ze de noodzaak van de hofnar, de ene ziel die de waarheid kon vertellen door te lachen. (....) Het is de kanarie in de kolenmijn, een culturele thermometer, en het moet altijd de grenzen van de samenleving verleggen, duwen, verleggen om te zien hoeveel het is gegroeid.'

Satire buiten kantoor

Satire is een geweldig middel voor reflectie en eigenlijk zijn er buiten ons kantoor aardig wat mensen die op deze manier ons reflectieve vermogen vergroten – denk aan cabaretiers zoals Van Kooten & De Bie en André van Duin, en ook wat grover gebekte cabaretiers zoals Theo Maassen, Hans Teeuwen, Freek de Jonge en Youp van ’t Hek, die ons en politici soms op een harde en confronterende wijze een spiegel voorhouden en ongezouten hun mening geven. Laatstgenoemde richtte zijn pijlen twee weken geleden weer op Sywert van Lienden in ‘Jinek’, maar ruim tien jaar geleden ook al op T-mobile.

Ook politici zelf kunnen deze rol op zich nemen – denk aan Pim Fortuyn, die op een doortastende, confronterende en psychologisch ijzersterke manier een tegengeluid gaf en zaken van een geheel andere kant kon belichten. Het lukte Joseph Goebbels, minister van Volksvoorlichting en Propaganda in de nazitijd, zelfs om het reflectieve vermogen van Adolf Hitler te vergroten.

Daarnaast zijn er ook tv-programma’s en andere media die een stimulerende werking hebben op je reflectieve vermogen. Denk aan PowNed en Tom Staal van GeenStijl, die burgers, bedrijfsleven en politiek (op een vaak hofnarachtige manier) aan de tand voelt. Of Arjen Lubach, die met zijn nieuwe satirische en scherpe tv-programma de actualiteit onder schot neemt. Wat te denken van praalwagens met een speciale boodschap tijdens het carnaval? Die houden de lokale bevolking en bestuurders een soms even grappige als keiharde spiegel voor. En vergeet cartoonisten niet, met hun satirische tekeningen in kranten of online.

Sommige beelden blijven je bij. Zo ook de cover van het bekende Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo van 10 april 2021, waarop hertogin Meghan Markle geen adem krijgt omdat de Britse koningin Elizabeth haar verstikt met haar knie – een directe verwijzing naar George Floyd, die overleed doordat een witte agent langdurig met zijn knie op zijn nek drukte. Aanleiding was het interview dat Meghan en prins Harry aan Oprah Winfrey gaven. Daarin betichtte Markle het Britse koningshuis van racisme, onder meer rond hun zoontje Archie. De kop luidt ‘Waarom Meghan Buckingham Palace verliet’ en het antwoord staat in de tekstballon: ‘Omdat ik niet meer kon ademen.’ Hoewel deze uiting wellicht veel te ver gaat, weet ik zeker dat ze bepaalde mensen een spiegel heeft voorgehouden.

De zestien functies van de hofnar

Vroeger was satiricus ook een van de zestien functies van de hofnar. Politiek en religie waren mooie targets voor de hofnar en het beetnemen van de machthebbers stond standaard op zijn menukaart. Dit kon voor de hofnar ook weleens fout aflopen. Dat is mooi uitgebeeld in Verdi’s opera Rigoletto (1851). In de eerste scène steekt Rigoletto, de hofnar van de hertog, tijdens een uitbundig feest de draak met verschillende mensen, totdat hij de verkeerde belachelijk maakt en wordt vervloekt.

Maar ook in het reallife hofleven kon het bespotten van de macht ernstige gevolgen hebben en werden hofnarren daarom afgeranseld of geslagen. Vele hofnarren zagen dit overigens als het risico van het vak en waren niet bang voor deze gevolgen. Voor de functie van satiricus gebruikte de hofnar vaak zijn marot (een stok met een narrenkop erop, een soort miniversie van de hofnar zelf; Met deze marot kon de hofnar klappen uitdelen, maar ook humoristische dialogen voeren, spiegelgevechten houden of buikspreken). Dan kon hij zich bij zijn uitspraken verschuilen achter het kleine narrenkopje op zijn stok.

In de functie van satiricus was ook weleens sprake van een bewust door de koning en de hofnar opgezet spel. Een gek kan namelijk zonder meer bespotten wat zeventig wijzen met moeite over hun lippen krijgen. En terwijl hij zich als domme dwaas als spreekbuis liet gebruiken, was er tussendoor steeds gelegenheid om ook iets intelligents ten beste te geven.

De afhankelijkheidssituatie die de hofnar aan de koning bond, plus zijn privilege om vrijwel straffeloos tegen iedereen vergaande grappen te mogen maken, maakte van de hofnar een uitstekend wapen om (politieke) concurrenten op hun nummer te zetten. De satire richtte zich ook weleens op de koning. Dan werd de koning geïmiteerd of geparodieerd, waardoor hij weer even werd geconfronteerd met zijn eigen gedrag en waarmee het reflectieve vermogen dus werd versterkt.

Op kantoor

Ieder bedrijf heeft minimaal één medewerker die openbaar de spot durft te drijven met degenen die ‘boven’ hem of haar zitten. Maar meestal gebeurt dit stiekem op de werkvloer. Grapjes worden gemaakt zonder dat de ondernemer daarbij aanwezig is of er worden gekke plaatjes rondgestuurd in de groepsapp. Maar wat zou er gebeuren als je dit openlijk zou kunnen doen? Open satire op de werkvloer ter bevordering van een beter bedrijf. Misschien als afsluiter alvast wat vragen om voor jezelf te beantwoorden:

• Wat vind je van satire?

• Tot hoe ver mag iemand gaan?

• Door wie word je weleens beetgenomen?

• Wat voor gevolgen heeft dat?

• Wie van jouw concurrenten zou weleens op zijn of haar nummer gezet kunnen worden?

• Hoe zou een spotprent over jou eruitzien? Welke elementen moeten daar sowieso in?

• Van wie zou je zelf weleens een spotprent willen maken? Waarom doe je dat niet?

Durf jij je grenzen te verleggen? Durf jij satire te reguleren in jouw bedrijf?