De kunst van storytelling (5): wat is je boodschap?

‘Wat lees je’, vraagt het meisje.

‘O, gewoon een western’, antwoordt hij verveeld.

‘Is het wat?’

‘Het is zeker wat.’

‘Waar gaat het over?’

‘Weet ik niet. Ik heb het boek nog niet uit.’

‘Ik vroeg niet naar het hele verhaal, ik vroeg, waar gaat het boek over. Wat is het idee achter het verhaal.’

Het is een scène uit de film ‘Once Upon a Time in Hollywood’. Het meisje en de man -gespeeld door Leonardo DiCaprio- wachten op de take van de cowboyfilm waarin ze allebei spelen. Om de tijd te doden, lezen ze een boek. Zij een kindsterretje, hij een acteur op zijn retour. En dan stelt het meisje die terechte vraag. Want inderdaad, zij heeft een punt, een goed verhaal gaat niet over wat je letterlijk leest of ziet, maar over wat daarachter verborgen zit. Een boodschap. De moraal. Een take away.

Jij hebt het vast ook wel eens. De film is afgelopen, het boek is dicht. De man en de vrouw hebben elkaar gevonden; een meisje wint haar gouden boksmedaille; de al jaren miskende zanger beleeft zijn doorbraak: en je denk, hoezo dan? Wat wil de regisseur me nou eigenlijk vertellen? Waar gaat dit verhaal nou echt over?

Metafoor voor het leven

Storytellinggoeroe Robert McKee zegt het keer op keer, en als de Big McKee spreekt, kunnen wij gewone stervelingen enkel buigen: “Storystelling, story is een metafoor voor het leven.”

Verhalen informeren, entertainen of overtuigen, maar ze zijn er vooral om ons iets te leren over hoe te leven en hoe om te gaan met prangende levensvragen.

Zie verhalen als een proeftuin, een simulatieruimte, waar je kunt leren van de ervaringen van anderen. Zodat je weet wat je moet doen als je in dezelfde situatie terechtkomt.

Die leerfunctie hadden verhalen al in de tijd van de Grieken, vertelt McKee. In ‘Poetica’ schrijft Aristoteles -hoef je echt niet te lezen hoor- dat een toneelstuk bestaat uit twee onderdelen. Het verhaal moet emoties als angst, medelijden en verdriet opwekken. Niet om alle toeschouwers ontredderd achter te laten, maar om ze juist van die emoties te zuiveren. Dat heet met een mooi woord catharsis.

Aristoteles vindt toneel ook een rationele ervaring die je een inzicht geeft, de anagnorisis. McKee: “Het grootste plezier van theater is dat je iets leert zonder dat je wordt onderwezen.” Dat geldt nog steeds voor elke film, elk toneelstuk of ieder boek. Een verhaal geeft je een gratis les. “Je absorbeert het verhaal zodat je hopelijk wat wijzer, gematigder of beschaafder wordt. Zodat jij voorbereidingen kunt treffen voor rampen die zullen komen.

Geef een cadeautje

Catharsis, mimesis, je zult denken, fijn, maar wat moet ik daar allemaal mee wanneer ik een verhaal wil vertellen?

Dat is niet zo moeilijk. Praat in je verhaal niet over jezelf, of hoe je dingen voor elkaar hebt gekregen, maar geef je publiek ook zo’n gratis les. Zie je verhaal als een geschenk. Met een boodschap om van te leren.

Wanneer jij een verhaal niet ziet als zo’n cadeautje, weet je zeker dat je geen verhaal vertelt, maar je publiek iets probeert te verkopen.

Al die inwisselbare bedrijfsfilmpjes en blogposts die je op het internet voorbij ziet razen. Niks geen cadeautjes, maar opscheppraatjes verpakt als storytelling. De enige boodschap die die video’s en woorden uitschreeuwen is ‘koop mij’. Precies de reden waarom die ‘verhalen’ niet uitstijgen boven al het reclamelawaai dat diezelfde merken de hele dag al uitzenden.

Boodschap achter een rolgordijn

Een paar jaar geleden heb ik een film gemaakt over Cormac Diamond, een rolgordijnproducent uit Noord-Ierland. Hij heeft investeerders nodig om te groeien. In de film vertelt hij over zijn persoonlijke zoektocht en worstelingen. Impliciet moedigt hij anderen aan in hun eigen land een bedrijf te starten. In plaats van dat elders op de wereld te doen. Hij spreekt over kansen, over toekomst en trots. Dat zegt Cormac niet letterlijk, maar die onderliggende boodschap landt bij Noord-Ierse investeerders.

Je boodschap iets explicieter uitdragen, zeker, dat kan ook. ‘Als je de haven niet uitvaart, vang je geen vis’ zegt Henny Westland van Westland Kaas Groep. Een fijne ondernemersles krijg je ook van Elske Doets van Doets Reizen: ‘Lef is iets doen waarbij je niet kunt overzien wat voor risico’s je loopt’. Eric Berkhof van Van Mossel Automotive Groep tenslotte: ‘Je moet nooit te verliefd worden op je product, want dan verkoop je het niet meer.’

Draai zo’n tegeltjeswijsheid nou eens om. Gebruik die als uitgangspunt voor een verhaal met een begin, midden en eind. Als illustratie voor jouw denken en doen.

Luister naar de ondernemers uit Broodje Verhaal. Ook zij vertellen een verhaal over zichzelf. Over hun wens, over hun worsteling, over hun boef en mentor. Maar misschien hoor jij wel jezelf wel praten. Deel je een ervaringen of herken je een strubbeling. Pas dan krijgt zo’n verhaal een hoge doorkletsfactor.

‘Neem jezelf niet te series’, boodschapt Sam van Dalen van autohandelaar Italië in de Polder na afloop.

‘Zonder wrijving geen glans’, schrijft Ellyne Bierman van de kunstbloemenbieb Reflower.

‘Wie niet waagt, blijf maagd’, plakt Karin Veldhuizen van Watersportcamping Heeg op de koelkast.

Ze zeggen dit niet letterlijk tijdens het gesprek, maar het is wel hun onderliggende ondernemerswijsheid.

Terug naar de bioscoop

Ik heb nog eens The Social Network bekeken. Die film vertelt het levensverhaal van Mark Zuckerberg en gaat met name over zijn strijd met de tweelingbroers Tyler en Cameron Winkelvoss. Dat duo beweert dat Mark hun idee heeft gestolen - de rechtszaak is geschikt voor 65 miljoen dollar. Maar waar gaat het verhaal over? Waarvoor is dat een metafoor? ‘Wacht niet lang met de uitvoering van een goed idee, want voordat je het weet, gaat de competitie daarmee vandoor’.

Moneyball gaat over een honkbalclub. Leuke film, ga kijken. De beste spelers zijn weggekocht, maar hoe kom je aan een goed team? Het antwoord van de manager; geen dure spelers kopen, maar aan de hand van computeranalyses goedkope en nuttige spelers opstellen. De les van de film: ‘Wie niet sterk is, moet slim zijn’.

Ook de western die Leonardo leest, blijkt een geschenk. ‘Ik heb dit boek onderschat’, zegt hij huilend tegen het meisje. Want ineens begrijpt hij dat het verhaal hem een inzicht geeft. Hem vertelt wat hij moet doen om verder te kunnen in zijn filmcarrière. Die western gaat over hem.