Twee weken geleden koos ik met een zeilboot het zeegat bij IJmuiden voor een reeds lang geplande trip naar het zuiden. Het was guur weer. In de Golf van Biskaje belandden we in een flinke storm. Met windkracht 6 vochten we tegen de hoge golven. De verbinding met het vasteland viel weg. Voor noodgevallen had ik een satelliettelefoon meegenomen, die plotseling overging. Door een krakende lijn hoorde ik mijn collega Liza Osetinskaya, hoofdredacteur van ons mediabedrijf RBK, vanuit Moskou. "Derk", zei ze, "het loopt hier volledig uit de hand." In de dagen die volgden werden Liza en RBK wereldnieuws. En de Russische justitie opende een onderzoek wegens 'fraude' tegen mij en mijn collega's.
TerugkerenVoor de vraag hoe het zover kon komen moeten we een klein jaar terug, naar juli 2015. Ik was in Nederland. De eigenaar van RBK, Michail Prokhorov, belde en vroeg of ik spoorslags wilde terugkeren naar Moskou. Daar trof ik hem in zijn villa, vlak buiten de stad.
Prokhorov is met een geschat vermogen van acht miljard dollar een van de vermogendste mannen van Rusland, maar ook een atypische 'oligarch'. Boomlang (ik schat 2.15 meter), voormalig topbasketballer en fitnessfanaat. Een vrijgezel van 51, die samenwoont met zijn zus Irina Prokhorova. Irina is een van de meest gerespecteerde intellectuelen in Rusland en voorvechtster van mensenrechten. Broer en zus zijn onafscheidelijk.
Vijfde colonneIn de 2 jaar dat ik voor Prokhorov werkte, had ik eigenlijk zelden contact met hem. Vanaf de eerste dag had hij beloofd zich niet met RBK te bemoeien. Daar hield hij zich strikt aan. "Maar nu hebben we wel een probleem", zei Prokhorov, terwijl hij zijn in een joggingbroek gehulde lange benen uitstrekte. "Het Kremlin oefent druk uit om je te ontslaan."
Dat kwam destijds niet echt als een verrassing. Het medialandschap staat in Rusland al jaren onder druk. Vrijwel alle tv-stations en kranten zijn in staatshanden dan wel eigendom van loyale oligarchen. Het is niet zo dat alle persvrijheid is beteugeld; er is best ruimte voor afwijkende geluiden. Mits die in de marge blijven, zoals de felle (en moedige) oppositie-krant Novaja Gazeta of mijn eigen Moscow Times, met een oplage van 35.000 exemplaren.
Frisse windRBK was van een andere orde. Met een website, televisiestation en dagblad bereiken we dagelijks vele miljoenen Russen. Feitelijk is RBK het laatst overgebleven grote Russische mediabedrijf dat onafhankelijke journalistiek bedrijft. En daar zijn we ook nog eens heel populair mee geworden. Ons nieuws stak als een frisse wind af tegen de voorspelbare propaganda op de staatstelevisie.
Door de verslechterende verhouding met het Westen waren de staatsmedia steeds meer verworden tot een propagandawapen. Patriottisme werd het sleutelwoord en wie geen partij koos, behoorde al snel tot de 'vijfde colonne'. Dat de buitenlander Derk Sauer - een 'handlanger van de Amerikanen' nog wel, volgens de ultranationalistische politicus Vladimir Zjirinovski - zo'n belangrijk Russisch mediabedrijf leidde, stuitte op veel kritiek. Een Rus is toch ook niet de baas van de NOS?
Toenemende drukMaar Prokhorov wilde mij helemaal niet ontslaan. Hij was trots op de nieuwe onafhankelijke koers van RBK, en het commerciële succes dat daarmee gepaard ging. Adverteerders - veelal de multinationals die actief zijn in Rusland - voelden zich bij ons thuis. Maar tegelijkertijd kon Prokhorov de toenemende druk niet negeren. Naast RBK is zijn bedrijf Onexim eigenaar van vele andere Russische bedrijven, waar duizenden mensen werken. Hij stond niet te wachten op problemen met de overheid.
Na enig overleg kwamen we tot de oplossing dat ik zou aftreden als directeur van RBK en over zou stappen naar moederbedrijf Onexim, met de chique titel 'vice-president'. De dagelijkse leiding droeg ik over, maar op afstand bleef ik verantwoordelijk voor RBK. "Ga door met jullie journalistieke werk", zei Prokhorov, "maar wees voorzichtig. Er wordt op ons gelet."
Liza OsetinskayaDie journalistieke koers was in handen van een jonge vrouw: Liza Osetinskaya. Als aankomend journaliste had ik haar op 18-jarige leeftijd aangenomen bij Vedomosti, de krant die ik samen met The Financial Times en The Wall Street Journal in Moskou lanceerde.
Liza maakte een bliksemcarrière. Van verslaggever in de olie- en gassector klom ze op tot hoofdredacteur van Vedomosti, waarna ze overstapte ze daarna naar het zakenblad Forbes.
Zakelijke journalistiekAls hoofdredacteur bij RBK nam Osetinskaya een rits geweldige journalisten aan van websites als Gazeta.ru en persbureau RIA Novosti, bedrijven die al eerder waren bezweken onder de druk van het Kremlin. RBK werd zo'n beetje de last resort voor Russische journalisten. We spraken af dat RBK zich zou focussen op zakelijke journalistiek. Het idee was dat we dan iets minder in de gaten zouden lopen.
Vorig jaar, tijdens het World Economic Forum in Davos, was Osetinskaya moderator van een sessie over zakendoen in Rusland. Naast de gebruikelijke collectie Russische ceo's zat ook een voor Liza onbekende jonge vrouw in de zaal. Ze heette Jekaterina Tikhonova en leek bekend te zijn met de top van het Russische bedrijfsleven.
Dochter vanMevrouw Tikhonova was directeur van Innopraktika, een relatief onbekende stichting, maar wel met een budget van meer dan een miljard euro. Innopraktika bleek verantwoordelijk voor de herontwikkeling van het gebied rondom de universiteit van Moskou. Liza rook een verhaal, helemaal toen een Russische ceo haar in de wandelgangen influisterde: "Weet je wel wie Jekaterina is? De dochter van...!"
Nu is er in Rusland, net als in veel andere landen trouwens, een aantal taboes. En een daarvan is schrijven over het privéleven van Poetin en zijn twee dochters. Niet dat daar een officieel verbod op rust, maar sinds hij president is, heeft Poetin er echt alles aan gedaan om zijn kinderen uit de publiciteit te houden.
Journalistiek verhaalDat is zijn goed recht. Maar hier was zijn dochter, samen met honderden journalisten, aanwezig in Davos, en bleek ze een belangrijke functie te vervullen in een club die deels met publieke fondsen was gefinancierd. Dit was een journalistiek verhaal waar RBK echt niet omheen kon.
Liza en haar team waren natuurlijk wel nerveus. Vele keren werd mevrouw Tikhonova om commentaar gevraagd. Het verhaal werd van binnen en buiten door advocaten gecheckt, en om alle schijn van sensatie te vermijden liet Liza in de gepubliceerde tekst over Innopraktika weg dat het hier de dochter van Poetin betrof.
OphefDe ophef was er niet minder om. Meteen na de publicaties explodeerden de sociale media, helemaal toen Reuters de link met Poetin legde.
Van het Kremlin hoorden we niets. Er is daar een speciale afdeling die zich bezighoudt met het monitoren (en 'bijsturen') van de media. Los van de gebruikelijke contacten - zo maakt RBK deel uit van de 'perspool' die Poetin volgt - werd de redactie eigenlijk zelden lastiggevallen. Liza werd net als alle andere belangrijke hoofdredacteuren uitgenodigd voor de achtergrondbriefings met Poetin. Nooit een onvertogen woord.
Heilige koeienOndertussen kwam de redactie met de ene na de andere reportage, ook over de 'heilige koeien': de olie- en gasstaatsbedrijven waar intimi en oude vrienden van de president inmiddels vrijwel alle belangrijke posities bekleedden. De lijn tussen 'business' en 'politiek' bleek met de dag moeilijker te trekken.
Toen kwam ons researchteam met het verhaal over Kirill Sjamalov. Sjamalov bleek in korte tijd uitgegroeid tot de jongste miljardair van Rusland. Met een lening van ruim een miljard van een staatsbank had hij een pakket aandelen gekocht in Sibur, een leidend Russisch gas- en petrochemisch bedrijf. De waarde van die aandelen was aanzienlijk gestegen dankzij een Chinese investering in Sibur.
Uitgebalanceerd verhaalHet was allemaal publieke informatie. Maar hoe kreeg een 33-jarige manager zonder aantoonbaar onderpand een bank zo gek hem een miljard te lenen? Kon het ermee te maken hebben dat Sjamalov als echtgenoot werd genoemd van Jekaterina - daar was zij weer - Poetins dochter? Opnieuw liepen we op eieren en brachten we een zorgvuldig, uitgebalanceerd verhaal.
We waren in de auto op weg naar het vliegveld van Moskou om in Nederland kerst te vieren toen Prokhorov mij belde. "Het is nu helemaal mis", was het enige dat hij zei.
SlopenMijn vrouw Ellen en ikzelf gingen er vanuit dat ons Russische avontuur hiermee ten einde was, maar in januari keerden we toch terug naar Moskou. We leefden nu al een jaar op de toppen van onze zenuwen; het begon ons aardig te slopen.
Toch wilde ik het team niet in de steek laten. En we kregen ook zo veel complimenten voor het werk van RBK. Probleem was wel dat steeds meer journalisten bij andere media zich hardop begonnen af te vragen waarom wij wel verhalen konden publiceren en zij niet. Dat stak.
Panama PapersMet de Panama papers had RBK op zich niets te maken. Onze collega's van Novaja Gazeta hebben al die documenten doorgespit. Maar wij brachten het nieuws wel. Op de voorpagina van de krant zelfs - als enige in Rusland - met een foto van Poetin erbij, hoewel die feitelijk niet in de stukken voorkwam. Dat had onze hoofdredacteur beter niet kunnen doen. Toen Dmitri Kiselev, de host van een pro-Poetintalkshow, op het eerste tv-kanaal met onze krant pontificaal in beeld tegen ons begon te fulmineren, wist ik dat het fout zat.
Dat was afgelopen zondagavond. Twee dagen later vielen driehonderd agenten van de geheime dienst en de belastingen alle kantoren van Onexim binnen, op zoek naar mogelijke illegale 'offshore-activiteiten'. De jacht was geopend en een ieder die nog een appeltje dacht te kunnen schillen met Onexim, zag zijn kans schoon.
Nare praatjesDaaronder ene Panov, oud-aandeelhouder in een dochterbedrijf van RBK. Onexim had Panov een paar jaar eerder uitgekocht, nadat er onder zijn leiding onregelmatigheden waren geconstateerd. Sindsdien strooide hij nare praatjes rond. De rechter veroordeelde hem onlangs nog vanwege smaad, maar nu waren overijverige rechercheurs ineens wel bereid zijn klachten serieus te nemen. De hele top van RBK, inclusief ikzelf, werd ineens van fraude verdacht.
Met Prokhorov onder vuur en dreigende arrestaties werd het tijd de handdoek in de ring te gooien. We hadden hier al vaak onderling over gesproken, en alles ging in goed overleg. Geen ruzie, geen onderlinge verwijten. Liza en haar collega-hoofdredacteuren stapten zoals afgesproken op om erger te voorkomen.
Het weekblad The Economist vatte de gebeurtenissen goed samen: 'Het is geen wonder wat er nu met RBK is gebeurd, het is een wonder dat ze het zo lang hebben kunnen volhouden.'
Lees ook: Kremlin draait duimschroeven aan bij media-ondernemer Sauer'Media-ondernemer Derk Sauer verdacht van fraude'
