Snel aan het werk als de baas kwam

In de naoorlogse jaren kenden Nijkerk en Nijkerkerveen grote, beeldbepalende industrieën. De meeste zijn nu verdwenen. Een recent boek beschrijft de oude bedrijvigheid aan de hand van persoonlijke verhalen, zo bericht het AD donderdag.

Tabak van Gruno. De meubels van Tijsseling. De boeken van uitgeverij Callenbach. De knoopjesfabriek, melk van De Volharding. Het is slechts een greep uit de 24 bedrijven die door journalist Maranke Pater en Raymond Beekman zijn beschreven in hun boek Verdwenen bedrijven in Nijkerk en Nijkerkerveen. Grote, beeldbepalende bedrijven zochten ze, maar ook de mensen die nog iets konden vertellen over de onderneming. Van oud-directeuren tot oud-werknemers. Het delen van ervaringen en informatie via mondelinge informatie geeft het boek een prettige schwung, die past bij de bedrijvigheid van toen.

Want in de jaren na de Tweede Wereldoorlog vormden Nijkerk en Nijkerkerveen het bruisend hart van vele, grote ondernemingen. Nijkerk, gelegen aan een haven, was een belangrijke doorvoerplaats naar grotere steden in de omgeving en de afzetmarkten voor grote bedrijven. De bedrijven zorgden voor veel werkgelegenheid onder de inwoners van Nijkerk en omgeving. En iedereen in de stad was trots op die industrie. Pater: ,,Sommige families werkten generaties lang bij één bedrijf. Daarnaast gaf dit ondernemersklimaat een grote impuls aan de ontwikkeling van Nijkerk."

StraatnamenInmiddels zijn veel van deze bedrijven verdwenen. Sommige panden, zoals chocoladefabriek De T.O.C., hebben een andere bestemming gekregen. In het grootste deel van het oude pand zijn nu woonshoppingcenter De Havenaer en enkele andere bedrijven gevestigd. Op de plek van zuivelfabriek De Eendracht staan twee woonhuizen. Een oud hek, op een klein grasveld in de buurt van het gemeentehuis, hoorde bij meubelfabriek Tijsseling. Al wat verder herinnert aan dit bloeiende ondernemersklimaat zijn straatnamen, die refereren aan deze periode van ondernemend Nijkerk en omgeving.

Uit verhalen van oud-medewerkers, die zonder uitzondering trots op hun arbeidsverleden, blijkt dat alle bedrijven 'top-down' werden aangestuurd. Pater: ,,Logisch, het waren de jaren '50. Maar het blijft verrassend te horen, dat medewerkers van Tijsseling 'alarmfase 1' afkondigden als de grote baas op kantoor langs kwam. Iedereen zorgde er dan voor dat ie heel hard aan het werk was. Er bestonden nog portierswoningen en rode seinen, die aangaven dat je de baas niet mocht storen."

Ook valt de onderlinge saamhorigheid tussen de bedrijven op. ,,Die verbondenheid was niet vreemd, want ze hadden elkaar nodig,'' aldus Pater. ,,Zeker in tijden van nood. Veel ondernemingen waren familiebedrijven. Een aantal bedrijven heeft zelfs gezamenlijk een spoorlijntje aangelegd voor gezamenlijke bevoorrading. Ook kon de knopenfabriek bijvoorbeeld na een grote brand de productie hervatten in een hal van Tijsseling."

Het boek van Beekman en Pater beschrijft 24 bedrijven die opkwamen, bloeiden en vervolgens uitbloeiden. Welke bedrijven namen landelijk of zelf internationaal een belangrijke positie in? Ten eerste de innovatieve melkfabriek De Volharding. Dit melkbedrijf begon in 1920 met het verwerken van melk. In de jaren '80 verwierf het landelijke bekendheid met commercials, waarin Johnny Kraaijkamp senior de hoofdrol speelde. In de humoristische reclamespots 'Van IJmuiden tot Sidney' bracht hij gesteriliseerde melk aan de vrouw: 'Njam Jam Jam. Leve De Volharding uit Nijkerk.' In 1982 gaat het bedrijf verder als Coberco, daarna Friesland Foods en nu is het Arla Foods.

MeubelmakerijEen andere grote onderneming was Tijsseling. Deze meubelmakerij vond zijn oorsprong in Barneveld, waar Hermanus Jacobus Tijsseling in 1894 een timmerwinkel kocht. Al snel volgde een winkel waar prachtige, duurzame meubels werden verkocht. In 1930 verhuisde Tijsseling naar Nijkerk, waar hij een fabriek begon. Het boek vertelt dat 'in de gouden jaren van Tijsseling, van de naoorlogse jaren tot de oliecrisis in de jaren '70, er ruim 300 mensen werken in het bedrijf'.

Binnen Tijsseling werden verschillende verenigingen opgezet. Zo kende het bedrijf een eigen brandweer, een schietvereniging, een voetbal- en een wandelclub.

Directeur Hans Tijsseling probeert in de eindfase het bedrijf van nieuw elan te voorzien, door contact te leggen met de oprichter van IKEA. Nederland heeft dan nog geen enkele vestiging en samen vatten ze het plan de eerste vesting van deze Zweedse onderneming op het fabrieksterrein van Tijsseling te vestigen.

De intentie om IKEA naar Nijkerk te halen, leidt tot veel rumoer onder de middenstand en de lokale politiek. Uiteindelijk wordt de bouwvergunning geweigerd en IKEA verruilt Nijkerk voor Sliedrecht. De opstelling van de gemeente noemt Colette Baas-Tijsseling in het boek 'tot op de dag van vandaag een onvergefelijke fout'.

En dan Callenbach. De uitgeverij, drukkerij en binderij van christelijke (kinder)boeken was letterlijk en figuurlijk het gezicht van Nijkerk. Het familiebedrijf steunde vele maatschappelijke doelen en organisaties. Pater: ,,Zo zorgde dat Callenbach er altijd voor dat op de C.J. van Rootselaarschool in Nijkerkerveen de kinderen met kerst een kerstboekje kregen en de armste kinderen sokken."

Raymond Beekman en Maranke Pater. 'Verdwenen bedrijven in Nijkerk en Nijkerkerveen', 24,95.