Erik Scherder: voorbestemd om ondernemer te worden, maar nu wetenschapper

U schrijft in uw nieuwe boek Singing in the brain dat muziek gelukkig kan maken. U speelt sinds tweeënhalf jaar viool. Voelt u wat?

,,Toen ik met mijn lessen begon, werkte het wel degelijk. Had ik ook verwacht. Studies laten zien dat het brein positief reageert als je op latere leeftijd een instrument oppakt of met een nieuwe hobby begint. Kwetsbare plekken zoals het controlecentrum worden gestimuleerd.

Of ik dat zelf heb ervaren is uiteraard subjectief, maar ik heb het idee dat ik me dingen tegenwoordig makkelijker herinner. Ik speel liedjes die een 6-jarige vioolstudent beter uitvoert, maar ik heb er ontzettend veel lol in.''

U bent 65. Blijven werken is ook gezond voor het brein?

,,Ik voel me nog 35. Eerlijk waar. Ik heb zo veel energie en plannen. Ik kan full speed door. En dat mag gelukkig ook van de Vrije Universiteit. Hoewel ik per 1 september AOW krijg, hoef ik niet met pensioen. Nu blijf ik tot het einde. Ja, ik sterf daar een keer, denk ik. Waarom zou ik ermee ophouden? Om uit te rusten? Juist dan gaat het bergafwaarts, dat blijkt ook uit onderzoek.

Maar ik heb makkelijk praten, natuurlijk. Mijn werk is fysiek niet zwaar. Wie zijn brein gezond wil houden, koestert juist zijn dagelijkse zorgen. Het oplossen daarvan houd je hersenfuncties in vorm. Je hoeft geen problemen op te zoeken, maar loop er niet voor weg. Daar blijf je fit van. Mooi hoe dat werkt, hè?''

Uw eerste tv-college bij De Wereld Draait Door in 2015 duurde een kleine drie kwartier. U zei meer dan vijftig keer 'prachtig' of 'geweldig'.

,,Ja, leuk hè. Er is geen woord van overdreven. Ik raak elke keer weer in vervoering van de werking van het brein. Goed beschouwd werk ik nog geen twintig jaar op dit gebied. Ik begin het steeds beter te snappen. Daar word ik opgewonden van.''

Uw naaste collega Dick Swaab, schrijver van Wij zijn ons brein, zegt over uw manier van college geven: 'Erik heeft de timing van een professioneel cabaretier.'

,,Ik wil simpelweg mijn enthousiasme delen. Met een kwinkslag hier of daar houd je de aandacht veel beter vast. Ik roep ook heel vaak: 'Mensen, bent u er nog?' Een college is elke keer weer een voorstelling. Ik wil dat het publiek tevreden naar huis gaat.''

Hebben de media-optredens uw carrière een nieuwe dimensie gegeven?

,,Ongelooflijk wat die veroorzaakt hebben. Elke dag komen er uitnodigingen om ergens te spreken. Ik heb zelfs met Johan Cruijff mogen optreden. Dan gaat je hart open, hoor. Het is veel werk, maar zo lang ik mijn missie kan uitdragen, blijft het leuk. Er is nu zo veel aandacht voor dementie, muziek en bewegen in de klas. Ik kan mijn geluk niet op.''

Hoe reageerden uw collega's?

,,Na de eerste grote colleges bij DWDD bleef het stil. Misschien wel een half jaar lang. Daar heb ik echt wakker van gelegen. Ik ben een tobber, hoor. Maar toen ik hen ontmoette op een congres, bleken ze ontzettend positief.''

Wat zou de reden zijn dat ze niet blij zijn met u?

,,Misschien pakte ik het té populair aan, bedacht ik. In mijn hoofd draaide ik allerlei scenario's af. Had ik vooraf misschien minder duidelijk moeten vragen of iedereen er zin in had? Aan de andere kant, dat doe ik bij elk college. Meestal beginnen de studenten dan te joelen.''

Collega-wetenschapper Bert Keizer vindt het 'wij-zijn-ons-brein-denken' dat Dick Swaab en u propageren geen recht doen aan de werkelijkheid. 'Het lijkt te maakbaar', zegt hij.

,,Leuke vent is dat, die Bert Keizer. We zijn het niet altijd eens, maar spreken elkaar vaak. 'Je bent narcistisch,' zei hij laatst tegen me over mijn tv-optredens. 'Maar goed, dat is iedere man'. Kan ik goed hebben hoor, dat soort analyses.''

U raakte wel aangeslagen door een negatieve tv-recensie in de NRC.

,,Een dodelijk moment! Er werd geschreven dat mijn intenties niet oprecht waren. Dat het me niet primair om de lesstof ging. Och man, wat heeft me dat verdriet gedaan. Het goede gevoel van het bereiken van anderhalf miljoen kijkers was in één klap weg.''

Kunt u uw brein met uw kennis ervan dan niet een andere kant op sturen?

,,Zo werkt dat helaas niet bij mij. Ik ben ook een heel angstig iemand. Ik weet precies in welke neurale netwerken in de hersenen mijn angsten zitten, maar ik kan ze niet verhelpen.''

Waar bent u bang voor?

,,Ik heb enorme hoogtevrees en ben bang voor snelheid. Ik durf niet met mijn auto op de snelweg. In de stad rijden gaat uitstekend, maar dat gesuis van dat asfalt op de snelweg: vreselijk. De enige remedie is de fiets of de trein te pakken.

Ik vermijd verre trips sowieso zo veel mogelijk, want ik heb ook vliegangst. Als ik het vliegtuig neem, val ik om de haverklap de stewardess lastig: 'Ik voel een trilling. Wilt u checken waar die vandaan komt?' Om die reden ben ik ook nooit buiten Europa geweest. Nee, dat is niet waar. Ik heb een lezing gehouden op Long Island. Een uitnodiging waar ik geen nee tegen kon zeggen. Wat een trip was dat. Niet eens een flard heb ik van New York gezien. Toen ik aankwam stond de taxi klaar, ik heb mijn verhaal gehouden en heb meteen de taxi terug naar het vliegveld genomen. Anders lig ik in mijn hotelbed te tobben over hoe ik op de terugweg uit de lucht ga vallen.''

Terwijl u weet dat vliegen de veiligste manier van reizen is.

,,Mijn angst is volkomen irrationeel. Dick Swaab zegt altijd: 'Het gevaarlijkste van vliegen is de rit naar het vliegveld.' Heeft hij volkomen gelijk in. Maar ik kan mezelf daarvan niet overtuigen. Thuis zeggen ze inmiddels: 'Laat het gewoon.' En daarmee ben ik het eens. Het is zo ontzettend ongezond mijn bloeddruk steeds te laten stijgen door al die stress. Ik ben op vliegvelden ook weleens bang geweest voor een hartinfarct, puur omdat ik me zo druk maakte.''

Hoe verklaart u dat u alles weet van het brein, maar dit soort eenvoudige angsten niet kunt dresseren?

,,Hoho. Angsten zijn zeker niet eenvoudig. Dan was ik er vanaf geweest. Natuurlijk heb ik geprobeerd mezelf te trainen, heb ik boeken over vliegangst gelezen en pilletjes geslikt. Maar het hielp niet. Angsten kennen veel erfelijke componenten. Daaraan kun je niets veranderen.''

Uw ouders hebben hun bangheid doorgegeven?

,,Pa was een heel lieve man, maar angstig aangelegd. Ik weet nog hoe mijn moeder tijdens vakanties in Zwitserland een handdoek langs het zijraam van de auto hield, zodat mijn vader de afgrond waar hij langs reed niet zag. Hij zou meteen bevangen zijn geraakt door hoogtevrees.''

U raadt in uw boek muziek ook aan als middel tegen stress. Werkt dat bij u niet?

,,Zeker wel. Als ik me wat gespannen voel of slecht kan slapen, zet ik Chopin op. En het kan ook Usher zijn. Hangt van mijn stemming af. Ik vind veel leuk. Muziek waarvan je het meest houdt werkt het beste om het brein te kalmeren.''

Wanneer was dat voor het laatst nodig?

,,Ik heb de neiging tot hypochondrie. Dan vrees ik bij een plotseling pijntje ineens dat dat de voorbode is van mijn laatste uur. Als ik muziek opzet, leidt dat af en zakt die angst weg. Verder heb ik weinig spanningen, omdat ik veel vermijd. Ik heb een manier gevonden om met mijn fobieën te leven.''

U deed veel onderzoek naar dementie. Is alzheimer uw grootste angst?

,,Het verlies van de cognitieve functies lijkt me vreselijk. Maar ik ben er niet banger voor dan ieder ander, denk ik. Waarom weet ik niet. Dementie zit niet in mijn familie, dat scheelt misschien. Wat ik in elk geval niet wil, is ziek thuis wonen. Dat is nu de trend. Maar die maatregel is kostengestuurd en duidelijk niet gericht op de kwaliteit van leven.''

Iedereen wil toch graag zo lang mogelijk in zijn eigen huis blijven?

,,Zo lang het goed gaat, werkt dat uitstekend voor het brein. De dagelijkse routine - 'Wat eten we vanavond? Hoe zorg ik dat dat ene klusje voor elkaar komt?' - is goed voor een mens. Maar als iemand net over het richeltje tussen vergeetachtigheid en dementie duikelt, ben je te laat om nog te wennen aan een verpleeghuis. Voor het verwerken van zo'n overgang is het brein dan al te zeer aangetast.''

Wat is uw oplossing?

,,Een tussenhuis waar je de kwaliteit van leven die je thuis gewend bent kunt behouden, maar wel zorg krijgt. Zo kan iemand wennen aan een zuster die hem komt wassen. En dan niet alleen voor wie het kan betalen, hè? Iedereen moet toegang krijgen.''

U ondertekende het manifest 'Waardig oud worden' van Jan Slagter.

,,Met overtuiging, ja. Het verpleeghuis is bijna een hospice geworden. Waarom lukt het ons anno 2017 niet ouderen in een eerder stadium meer houvast te bieden? Dat moet echt anders.''

Het manifest is een tegenreactie op de plannen van D66 over stervenshulp bij voltooid leven.

,,Ik vind het merkwaardig dat er onder de mensen die dat beleid voorstellen niemand is die zelf een oud brein heeft. En die mensen vragen ons ook niet: 'Hoe denkt iemand van 80 precies?'

Er valt veel te winnen door ouderen actief te houden. Bij inactiviteit gaan je hersenfuncties namelijk veel sneller onderuit. Na een week of twee in een ziekenhuisbed, hoor je soms al: 'Ach, het is wel goed zo.' Maar is dat dan een voltooid leven? Is het werkelijk zo als iemand het zo zegt? Of heeft die persoon niet voldoende gelegenheid gekregen zijn hersenfuncties te onderhouden?''

D66 pleit voor eigen regie. U voor een verplichte levensbegeleider?

,,In elk geval voor iemand die het gesprek aangaat, ja. Ook met een patiënt die in eerste instantie afwijzend reageert. Mensen boven de 80 hebben vaak het gevoel dat ze niet meer meetellen. Terwijl het zo ontzaglijk veel kan helpen als er iemand zegt: op mij kun je rekenen.''

Wat wilt u zelf, mocht de alzheimer uw brein in zijn greep krijgen?

,,Ik heb niets opgeschreven in de trant van 'Ik wil er uitstappen'. Ga ik niet doen ook. Het lijkt me vreselijk als het gebeurt, maar ik hang heel erg aan het leven. Ik heb het er weleens met Dick Swaab over. Die is uitgesproken. Hij wil een pil, wil die aftakeling niet. Maar ik zie het tegen die tijd wel, heb ik me voorgenomen.''

In hoeverre speelt uw religieuze opvoeding hierbij mee?

,,Nee, niet. Nul.''

U bent niet gelovig meer?

Korte stilte. Dan: ,,Religie blijft altijd een twijfelpunt. Ik denk niet dat er hierna nog iets is, geloof niet dat mijn ouders nu vanuit de hemel op mij neerkijken. Maar toch zijn er momenten dat ik aarzel. Naarmate ik ouder word, is de gedachte dat het leven na de dood doorgaat toch wel comfortabel.''

Is het voor een man van de exacte wetenschap niet raar zo te denken?

,,Eigenlijk wel. Want vanuit de neurobiologie leer je heel duidelijk dat de ziel als zodanig niet bestaat. Dick Swaab - ik ben een echte Swaabiaan - zegt dat ook. Maar het is prettig om soms te denken dat hij geen gelijk heeft. Bij ieder ernstig ziek familielid begin ik acuut te bidden. Dan is het geloof weer even helemaal terug.''

In uw jeugd lag niet alleen uw geloof vast. Ook uw toekomst was uitgestippeld.

,,Mijn broers en ik waren voorbestemd om de zaak van mijn vader in te gaan. Hij had een bedrijf in agenturen, vertegenwoordigde buitenlandse ondernemingen. Thuis draaide het leven totaal om die zaak. Mijn twee broers zijn er vol enthousiasme in aan de slag gegaan.

Ik deed dat aanvankelijk ook, maar was er ongelukkig. Het paste niet bij me. Op het laatst werkte ik om ervaring op te doen bij een drukkerijtje. Daar had ik als chef zo'n autoritaire zak die de hele dag het personeel afblafte. Vre-se-lijk vond ik het. Het is een van mijn beste beslissingen ooit geweest om tegen mijn vader te zeggen dat ik niet door wilde.''

Was hij teleurgesteld?

,,Hij zei: 'Ik geef je vier jaar om uit te zoeken wat je dan wilt. Lukt het niet, dan kom je terug.' Dat was top van hem. Ik was een jaar of 21 en had het gevoel dat ik ons gezin in de steek liet. Daarbij kwam dat ik nooit over een andere toekomst had nagedacht. Ik kon aardig tennissen en ben een opleiding tot tennisleraar gaan volgen. Daar kreeg ik sportgezondheidszorg van een fysiotherapeut. Dat is leuk, dacht ik. Dát wil ik doen.''

Na enkele jaren als fysiotherapeut begon u aan een studie neuropsychologie. Denkt u er weleens aan wat er was gebeurd als u die ontmoeting niet had gehad?

,,Vaak, ja. Ik dacht toen: dit is mijn kans, dit moet lukken. Omdat ik weet hoe erg het was om met lood in mijn schoenen naar mijn werk te gaan, heb ik mezelf toen een soort dwangmatigheid opgelegd. Sinds die dag ben ik nooit meer opgehouden met studeren en werken.''

Was u zonder deze carrièrewending een ongelukkig mens geworden?

,,Dat denk ik wel. Want die tennislessen gaven geen voldoening. Ik miste bij de leerlingen de motivatie om echt iets te leren. Kijk, ik was toen al geen adonis, maar er waren toch dames die halverwege het lesuur veelbetekenend vroegen: 'Zullen we koffie gaan drinken, Erik?' Nee hè! Daar kon ik niets mee. Dat wilde ik niet voor de rest van mijn leven.''

U won tenniswedstrijden op mentale kracht, zeggen uw vrienden van toen.

,,Ik was inderdaad technisch veruit de minste, maar mijn mentaliteit was enorm goed. Ik gaf nooit op en sloopte die tegenstanders gewoon.''

Is geesteskracht dan op alles toepasbaar? Kun je zo beter leven?

,,Dingen doen die je voldoening geven, biedt in zekere zin geluk. Als je moet knokken om iets te bereiken, is die beloning nog hoger. Ik ben nooit een hoogvlieger geweest. Ook op wetenschappelijk vlak niet. Ik heb er altijd kei- en keihard voor moeten werken. Als er dan iets lukt, geeft dat een enorm geluksgevoel.''

Dan hoeft geen mens dus ongelukkig te zijn? Zet je brein aan het werk en het geluk volgt?

,,Kijk, ik heb natuurlijk veel mazzel gehad. Het was toeval dat ik die fysiotherapeut ontmoette. En die was ook nog eens zo vriendelijk mij de weg naar de juiste opleiding te wijzen. Op die studie heb ik mijn vrouw ontmoet. Dat is allemaal een geweldig mooi toeval geweest. Geluk kun je niet afdwingen, je moet vooral een beetje mazzel hebben.''